მარქსი, ქალები და კაპიტალისტური კვლავწარმოება - მართა ხიმენესი

ფემინიზმი არის ბრძოლა სექსიზმის — ისეთი საზოგადოებრივი წესებისა და იდეოლოგიების წინააღმდეგ, რომლის შედეგიცაა კაცების ბატონობა და ქალთა ჩაგვრა. სექსიზმი, როგორც საზოგადობრივი ჩაგვრის ფორმა არ არის ახალი ფენომენი. მარქსისა და ენგელსის პარაფრაზირება რომ მოვახდინოთ[1], შეიძლება ითქვას, რომ ყველა აქამდე არსეული საზოგადოების ისტორია არის კლასობრივი ბრძოლისა და სქესობრივი ბრძოლის ისტორია, რადგანაც კლასების არსებობის წინაპირობაა წარმოების საშუალებების კერძო საკუთრება, მონოგამია, შესაბამისად, სექსიზმიც[2]. სექსიზმის არსებობა მთელი ისტორიის განმავლობაში არის იმის მიზეზი, რომ მას ყველა საზოგადოების უნივერსალურ მახასიათებლად ან სქესებისთვის თანდაყოლილ თვისებებს შორის განსხვავებების პროდუქტად განიხილავენ. ამის ბრალია ისიც, რომ ქალები დღეს მის ისტორიულ ფესვებს ეძებენ თანამედროვე გამოვლინებების უკეთ გასაგებად. სოციალური მეცნიერებების ფარგლებში სექსიზმის ანალიზი ადამიანის ბუნების, საზოგადოების და მათი ურთიერთობების შესახებ ძირითად დაშვებებს ემყარება. თეორიები ერთმანეთისგან იმით განსხვავდება, თუ რომელს მიაპყრობენ მეტ ყურადღებას — ადამიანის ბუნებას თუ საზოგადოებას. თუ პრიორიტეტი ადამიანის ბუნებას ენიჭება, ადამიანებს მიეწერება ისეთი თანდაყოლილი თვისებები, როგორებიცაა ეგოიზმი, მეტოქეობა და უტილიტარულობა. შესაბამისად, საზოგადობრივი ურთიერთობები და ინსტიტუტები ამ ინდივიდუალური თვისებების პროდუქტად წარმოჩინდება. კაცებსა და ქალებს მიეწერებათ ერთმანეთისგან განსხვავებული თვისებები. მაგალითად, კაცები მიიჩნევიან აგრესიულებად, ძლიერებად, ქმედითებად, ხოლო ქალები სუსტებად, მორჩილებად, ემოციურებად, მზრუნველებად და ა.შ. ძალაუფლებისა და საზოგადოებრივ საქმეებში მონაწილეობის კუთხით სქესებს შორის განსხვავებები სწორედ ამ ინდივიდუალური თვისებების სხვადასხვაობით ხდება განპირობებული. როცა სიმძიმის წერტილს საზოგადოებაზე სვამენ, ადამიანებს სუფთა დაფად წარმოაჩენენ, სოციალიზაციის პროდუქტებად, პროცესისა, რომელიც ძალმოსილ, ძალადობრივ საზოგადოებრივ რეალობაში რთავს ინდივიდებს. ამ გაგებით, სექსიზმი ჩნდება საზოგადოებრივი ორგანიზაციის პროდუქტის სახით. ქალები და კაცები განსხვავებულნი იმიტომ არიან და იმიტომ ფლობენ განსხვავებული ხარისხით ძალაუფლებას, რომ სხვადასხვანაირად სოციალიზდებიან. სოციალიზაციის მოდელები საზოგადოებრივი საჭიროებების, ფუნქციური დიფერენციაციის და შრომის დანაწილების[3] მიხედვით ყალიბდება.

მარქსისტული თვალთახედვიდან, სოციალური მეცნიერებები ურთიერთმეტოქე იდეალისტურ და მატერიალისტურ ახსნას უძებნიან სექსიზმს, რაც ხელს არ უშლის მათ შერწყმას და ინდივიდუალური და სოციალური ფაქტორების თანაბრად გათვალისწინებას ზოგიერთი თეორიის მიერ. მარქსიზმი გადალახავს თანდაყოლილი და შეძენილი თვისებების დიქოტომიას და სანაცვლოდ წარმოადგენს ცნებას — ადამიანი „საზოგადოებრივი ურთიერთობების ერთობლიობაა[4]“.

ეს ცნება ადამიანის ბუნების შესახებ მარქსისტული თეორიის საფუძველია. იგი უარყოფს ადამიანის ბუნებას, როგორც იზოლირებულს და ადგენს განუყოფელ ერთიანობას ადამიანებსა და მათ ბუნებრივ და საზოგადოებრივ გარემოს შორის. მარქსიზმის თანახმად, არც ადამიანები და არც ბუნებრივი და საზოგადოებრივი გარემო არ შეიძლება იყვნენ ერთმანეთისგან განცალკევებით განხილულნი, როგორც ისეთი ელემენტები, რომლებიც ერთმანეთთან „ინტერაქციაში არიან“, ან ერთი მეორის „მიზეზი“ ან „შედეგია“.  თეორიული აქცენტი „ადამიანების“ და „გარემოს“ (ბუნებრივი და საზოგადოებრივი) აბსტრაქციებს შორდება და გადადის იმ პროცესებზე, რომლებითაც ადამიანები, ბუნება და საზოგადოება განსაზღვრულ ობიექტურ ფორმებს იღებს. ეს პროცესები ისტორიულად სპეციფიკურია. მეცნიერული ანალიზის მიზნით მათი დადგენა შესაძლებელია. ამ კონტექსტში, სექსიზმის გაგების გზა გადის კონკრეტული წარმოების წესის ისტორიულად სპეციფიკური ფორმების გამოკვლევაზე. სექსიზმის გაგება და კონცეპტუალიზება დღეს კი საჭიროებს მისი ადგილის განსაზღვრას კაპიტალისტური წარმოების წესში[5].

ამ თავის მიზანია, განავითაროს მარქსისტული ანალიზი სექსიზმის კაპიტალისტური საფუძვლისა და ქალთა ამჟამინდელი და მომავალი სტატუსის ცვლილების შედეგების შესახებ.

როგორც მარქსი და ენგელსი იმეორებდნენ თავიანთ ნაშრომებში, კაპიტალიზმი ერთდროულად პროგრესული და რეგრესული ძალაა, რადგან წინააღმდეგობებს[6] შეიცავს. ორი საფუძველმდებარე წინააღმდეგობაა: ა) წინააღმდეგობა კაპიტასტების კლასსა და მშრომელთა კლასს შორის, რაც კლასობრივი ბრძოლით ვლინდება; ბ) წინააღმდეგობა საწარმოო ძალებსა (ან წარმოების კაპიტალისტური წესის საწარმოო შესაძლებლობებსა) და წარმოების საშუალებების კერძო საკუთრებას შორის; ეს უკანასკნელი თავს იჩენს ქრონიკულ უმუშევრობასა და პერიოდულ ეკონომიკურ კრიზისებში.

საწარმოო ძალების განვითარება გულისხმობს მეცნიერების, ტექნოლოგიის და წარმოების ორგანიზების ეფექტური ფორმების განვითარებას, რაც გამოიხატება შრომის პროდუქტიულობის და სულ უფრო მეტი საქონლის დაბალ ფასად წარმოების შესაძლებლობის ზრდაში. კაპიტალიზმის ამ პროგრესული მხარის წინააღმდეგობას ქმნის საწარმოო ძალების კერძო საკუთრება. ეს იმას ნიშნავს, რომ მწარმოებლურობა კაპიტალისტთა კლასის ინტერესებს ემსახურება და ისეა შემოფარგლული, რომ კლასობრივი სტრუქტურის შენარჩუნებას ხელი არაფერმა შეუშალოს. შესაბამისად, ინვესტიციები მხოლოდ მაშინ ხორციელდება, როცა ის მომგებიანია, მონოპოლოები და კაპიტალისტური ძალაუფლების სხვა ფორმები მყარდება ფასების კონტროლისთვის და მაღალი ფასები ხელოვნურად ნარჩუნდება. ამ წინააღმდეგობას ხალხი ინტუიციით ხვდება, როცა ფიქრობს იმაზე, როგორ შეუძლია აშშ-ს მთვარეზე გაგზავნოს ადამიანი მაშინ, როცა ჯანდაცვის, საბინაო, საგანმანათლებლო და სატრანსპორტო პრობლემები გადაუჭრელი რჩება. ამ წინააღმდეგობას დამატებით ისეთი შედეგები აქვს, რომლებიც ქალებზე აისახება, როგორც ოჯახური მეურნეობის შიგნით, ისე გარეთ და რომლებიც ინარჩუნებს სექსიზმს, როგორც კაპიტალისტური საზოგადოებრივი ცხოვრების შინაგან მახასიათებელს.

შრომის მწარმოებლურობის ხარისხის ზრდა ვლინდება საწარმოო პროცესისათვის საჭირო მშრობელების რაოდენობის ცვლილებაში. რაც უფრო მაღალგანვითარებულია ტექნოლოგიები, მით უფრო მაღალია მწარმოებლურობის ხარისხი და მით უფრო ნაკლები მშრომელია მისთვის საჭირო. თუ სხვაგვარი საწარმოო ურთიერთობების პირობებში ეს პროცესი ადამიანის განვითარებისთვის საჭირო თავისუფალი დროის ზრდას მოიტანდა შედეგად, კაპიტალიზმში იგი უმუშევრობისა და სიღარიბის ზრდას იწვევს. ამიტომაცაა, რომ ავტომატიზაცია, რომელსაც აუცილებლობების სამეფოდან კაცობრიობის გათავისუფლების პოტენციალი აქვს, შიშს ნერგავს მშრომელთა კლასში. კაპიტალისტურ ქვეყნებში იგი უმუშევრობის ზრდას, სიღარიბის გავრცელებას და მწირ სამუშაო ადგილებზე მშრომელთა გაზრდილ კონკურენციას მოასწავებს[7].

როგორ გავლენას ახდენს იგი ქალებზე? ერთი მხრივ, მან ქალი სამუშაო ძალის დამატებით კომპონენტად აქცია. თუ კაპიტალისტური განვითარების საწყის ეტაპზე მთელი ოჯახი იყო სამუშაო ძალაში ჩართული, საწარმოო ძალების განვითარებით შედეგად ქალები და ბავშვები გამოეთიშნენ სამუშაო ძალას და მის სარეზერვო არმიაში აღმოჩნდნენ, და შტრაიკბრეხერის როლს ასრულებდნენ, როგორც იაფი შრომის წყარო წარმოების ისეთ სექტორებში, სადაც მანქანებთან მშრომელთა პროპორცია მაღალია (მაგ., ტექსტილის ინდუსტრიაში), ან ანაცვლებდნენ კაცებს, მაგალითად მეორე მსოფლიო ომის დროს. მეორე მხრივ, სამუშაო ძალიდან ქალების გარიცხვამ მათ ადგილი ცალკე სფეროში, ოჯახში მიუჩინა, სადაც ქალთა ექსკლუზიურ საქმედ განისაზღვრა საშინაო შრომა. ამრიგად ორი შედეგი მოჰყვება უმუშევრობის წარმოქმნისკენ კაპიტალიზმის შინაგან მიდრეკილებას: 1) სამუშაო ძალიდან ქალების შედარებითი გამორიცხვა, მათთვის დაბალი სტატუსის მიწერა და დაბალანაზღაურებად სამუშაოებზე გამწერესება; 2) საშინაო წარმოების გამოყოფა საზოგადოებრივად აღიარებული წარმოებითი შრომისგან, აქედან — ოჯახის გადაქცევა პირადი ურთიერთობების სივრცედ.

იმას არ ვამტკიცებთ, რომ ქალები ოჯახს გარეთ არ მუშაობენ. პირიქით, განვითარებული კაპიტალისტური ქვეყნების სამუშაო ძალაში ქალები სულ უფრო მეტად ერთვებიან, ხოლო ეკონომიკური კრიზისის დროს განსაკუთრებით იზრდება სამუშაო ძალაში ქალების წილი. მაგრამ ქალთა შრომაზე მოთხოვნის  მერყეობა და მათი განაწილება პროფესიული სტრუქტურის უფრო დაბალ დონეებზე განაპირობებს: ა) ქალების ოჯახის ფარგლებში გამოკეტვას იმდენ ხანს, რამდენ ხანსაც ეს შესაძლებელია; ბ) საჭიროების შემთხვევაში მათ გამოყენებას სპორადულად; გ) სამუშაო ძალაში ქალთა სრული განაკვეთით მონაწილეობის ღირებულების დამცრობას და მათი ხელფასის შემცირებას (მიიჩნევა, რომ ქალი ნაწილია კაცის მიერ გაძღოლილი ოჯახისა, ამიტომ არ არის საჭირო, რომ მათი ხელფასი იყო სამყოფი მთელი ოჯახისთვის); დ) საშინაო შრომის ეკონომიკური ბუნებისა და კაპიტალისტების კლასისათვის მისი ეკონომიკური ღირებულების დაჩრდილვას; ე) იმის დაფარვას, რომ საშინაო შრომა საზოგადოებრივად აუცილებელია და მნიშვნელოვანი მთელი ქვეყნისთვის; ვ) ქალების დაქვემდებარების შენარჩუნებას კაცებისადმი, რადგან ეს უკანასკნელნი აკონტროლებენ წარმოების (კაპიტალისტთა კლასში) და მიმოცვლის (ხელფასის გამომმუშავებლები) საშუალებებს.

ეს პროცესები წარმოების წესის დონეზე, დაფარული სტრუქტურებისა და საზოგადოებრივი ურთიერთობების დონეზე მიმდინარეობს, ე.ი კაპიტალისტური საწარმოო ურთიერთობების, კლასობრივი ურთიერთობებისა და კაპიტალისტური წინააღმდეგობების დონეზე, რაც აისახება წარმოების ცვალებად და დინამიურ ორგანიზებაში, რომელიც საწარმოო პროცესს საჯარო, ანუ ინდუსტრიულ სექტორსა და კერძო, ანუ ოჯახური მეურნეობის სექტორად ჰყოფს და კაცებს ხელთ აძლევს საწარმოო და გაცვლის საშუალებების სადავეებს. წარმოების წესის ფუნქციონირება სქესობრივი სტრატიფიკაციისა და დიფერენციაციის დონეზე[8] (პროფესიულ სტრუქტურასა და ოჯახში) სხვადასხვაგვარად იჩენს თავს სხვადასხვა ქვეყანაში და ქვეყნის შიგნით სხვადასხვა ველზე. ეს ვარიაციები კი დამოკიდებულია კონკრეტული ქვეყნის კაპიტალისტური განვითარების დონეზე, იმაზე, რა ადგილი უჭირავს იმპერიალისტურ სისტემაში ამ ქვეყანას — გაბატონებული თუ დაქვემდებარებული, და აგრეთვე იმაზე, რამდენად უთანასწოროა განვითარება კონკრეტულ ქვეყანაში.

მარქსისტი და არამარქსისტი სოციალური მეცნიერები თანხმდებიან იმაზე, თუ რამდენად მნიშვნელოვნად ვლინდება სექსიზმი სქესობრივი განსხვავებებისა და სტრატიფიკაციის დონეზე. მაგრამ თუ მარქსისტები ამ პროცესების განმაპირობებლად კაპიტალისტურ წინააღმდეგობებს, სტრუქტურებს და პროცესებს სახავენ, სხვები ამას ხსნიან სოციალური მოთხროვნილებებით, ფუნქციური დიფერენციაციის სოციალური პროცესებით, შრომის დანაწილებით ან სქესებს შორის თავისთავად არსებული განსხვავებებით. ისინი უგულებელყოფენ სექსიზმის კაპიტალისტურ ფესვებს და ამიტომ არ ძალუძთ ეფექტური ბრძოლის გზების გაკვალვა ფემინისტებისათვის. მეორე მხრივ, სოციალური მეცნიერები კაპიტალისტური პროცესების შედეგებს შესანიშნავად აღწერენ, საიდანაც მარქსისტებიც და მარქსისტ-ფემინისტებიც ბევრს სწავლობენ. მაგრამ სექსიზმის სქესობრივი სტრატიფიკაციითა და დიფერენციაციით შემოსაზღვრულ ანალიზს ერთი მნიშვნელოვანი სისუსტე ახასიათებს. ამ ანალიზის მიხედვით, ყველა კაცი თანაბრად ფლობს ძალაუფლებას და ყველა ქალი თანაბრად არის ჩაგვრის მსხვერპლი. სინამდვილეში კი კაპიტალისტთა კლასის ქალებსა და კაცებს უფრო დიდი ეკონომიკური და სოციალური ძალაუფლება აქვთ, ვიდრე მშრომელთა კლასის ქალებსა და კაცებს. ამას ნიღბავს სექსიზმის ისეთი ანალიზი, რომელიც კლასობრივი სტრუქტურისგან განცალკევებით იკვლევს სექსიზმს.

კაპიტალიზმში ქალების პოზიციისა და სექსიზმის კაპიტალისტური საფუძვლების შესახებ მსჯელობას ვერ დავასრულებთ ქალებზე ზეგავლენის მქონე და მათი დამქსაქსავი რამდენიმე მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობისა და ანტაგონიზმის განუხილველად:

1.       პირველადი წინააღმდეგობები, რომლებიც ქალებზე ახდენს გავლენას კაპიტალიზმის ორი ძირითადი წინააღმდეგობაა, გამოხატული როგორც ეროვნულ, ისე საერთაშორისო დონეზე. შესაბამისად, კაპიტალისტურ სტრუქტურებზე, პროცესებსა და წინააღმდეგობებზე იმპერიალიზმის გავლენა კონკრეტულ ქვეყნებში არ უნდა იქნას უგულებელყოფილი ქალთა ჩაგვრის შესწავლისას.

2.       სექსიზმი: კაცების დომინაცია ყველა კლასს ახასიათებს და საფუძველს პოულობს წარმოების, გაცვლის საშუალებათა ფლობაში და ფიზიკური და საზოგადოებრივი კვლავწარმოების პირობებში.

3.       წინააღმდეგობა კაპიტალისტ და მშრომელ ქალებს შორის: მათ განსხვავებული მიმართება აქვთ საწარმოო საშუალებებთან, რაც მათ ინტერესთა სხვადასხვაობას იწვევს და ინტერესთა ეს სხვადასხვაობა აღემატება სექსიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის საერთო ინტერესს. „დობილთა“ (“sisterhood”) უტოპიური ცნება ქალთა შორის კლასზე დაფუძნებული გადაულახავი უფსკრულის აბსტრაქციისგანაა წარმომდგარი.

4.       ანტაგონიზმი მშრომელ კაცებსა და მშრომელ ქალებს შორის: ქრონიკური უმუშევრობა სათავეს უდებს მუდმივ ანტაგონიზმს მშრომელთა კლასის ქალებსა და კაცებს შორის. ბაზრის სქესობრივად სეგრეგირებული ბუნების გამო სამუშაო ადგილებისთვის კონკურენცია ქალებს შორის უფრო მწვავეა, ვიდრე კაცებსა და ქალებს შორის. მიუხედავად ამისა, რადგან ქალები იაფი შრომის სარეზერვო არმიას შეადგენენ, რომელსაც მშრომელი კაცები შეუძლია ჩაანაცვლოს, ეს ანტაგონიზმი კაპიტალიზმში მუდამ არსებობს. იგი თვლემს ეკონომიკური ზრდის პერიოდებში, მაგრამ კრიზის დროს იკრებს ძალას. პოლიტიკურად ის აძლიერებს სექსიზმს და კაპიტალისტურ საზოგადოებრივ წესრიგს, რადგან წინ ეღობება კლასობრივ სოლიდარობას მშრომელთა კლასში.

5.       ანტაგონიზმი „საშუალო კლასის“ ქალებსა და მშრომელთა კლასის ქალებს შორის: მრავალი  განსხვავება არსებობს შემოსავლის, განათლების, პროფესიის და ცხოვრების წესის მხრივ ქალებს შორის, რომელთა დანახვა მარტივია სოციალური სტრატიფიკაციის დონეზე და რომელთაც შეცდომით „კლასობრივ“ განსხვავებებად განიხილავენ. სოციალურ-ეკონომიკურ სტატუსს შორის განსხვავებები არსებობს იმ ქალებს შორის, ვინც, სტრუქტურულად, მშრომელთა კლასს ეკუთვნის, რადგან მათი ქმრები თავს ძირითადად ან მხოლოდ საკუთარი სამუშაო ძალის გაყიდვით ირჩენენ. „საშუალო კლასის“ ქალების მატერიალური პრობლემები მშრომელი კლასის ქალთა პრობლემებისგან მხოლოდ გარეგნულად განსხვავდება. ფიზიკურად მშრომელები, თეთრსაყელოიანები, პროფესიონალი ქალები საკუთარი სამუშაოს კონტექსტში სხვადასხვა ბრძოლებს იხდიან. „საშუალო კლასის“ ბევრ ქალს აქვს შესაძლებლობა, საკუთარ ინტერესებს მისდიოს ანაზღაურებადი საშინაო შრომის ან დაბალანაზღაურებადი ადმინისტრაციული და საოფისე შრომის წყალობით. მშრომელი ქალების საერთო სტრუქტურულ მდგომარეობას ფარავს ეს ანტაგონიზმი და ხელს უშლის მშრომელი ქალების კლასობრივი სოლიდარობის გაჩენას.

ყველა კაპიტალისტურ ქვეყანაში საერთოა კომპლექსური ურთიერთმიმართება კაპიტალისტურ წინააღმდეგობებს, სექსიზმსა და საწარმოო პროცესის გაყოფას – რომელიც განაზღვრავს ქალთა პოზიციას — შორის, ისევე როგორც ის კონკრეტული წინააღმდეგობები და ანტაგონიზმები, რომლებიც გავლენას ახდენს ქალებზე. მაგრამ მათი თვალსაჩინო გამოვლინებები განსხვავდება ქვეყნების მიხედვით. არ არსებობს ისეთი კაპიტალისტური ქვეყანა, სადაც მშრომელთა კლასი არა მხოლოდ სქესობრივი, არამედ პროფესიული, რასობრივი და ეთნიკური ნიშნებით არაა დაქსაქსული. იქმნება ბრძოლის ველი, სადაც კაცები ქალების წინააღმდეგ, რომელიღაც სტატუსის მატარებელი ჯგუფი სხვა სტატუსის მქონე ჯგუფის წინააღმდეგ, დომინანტური ეთნიკური ჯგუფი ეთნიკური უმცირესობების წინააღმდეგ იბრძვის, უკანასკნელნი ერთმანეთს და ქალებს ემტერებიან და ა.შ.

ამრიგად, სექსიზმი, რასიზსა და სტატუსობრივ განსხვავებებთან ერთად, ერთი იმ საშუალებათაგანია, რომლებიც კაპიტალისტური ქვეყნებშ კაცებსა და ქალებს ჩაგრავს და ხელს უშლით მათ კლასობრივი ბრძოლის დანახვაში. ეს იმას ნიშნავს, რომ კლასობრივი ანტაგონიზმი ხშირად იფარება უფრო უშუალო პირადი და ჯგუფებს შორისი კონფლიქტებით, რითაც ნარჩუნდება ამ კონფლიქტების სტრუქტურული წყარო. ეს განცხადება არ უარყოფს საზოგადოებრივი ჩაგვრის ამ ფორმების არსებობას და მტკივნეულობას, უბრალოდ მიუთითებს, რომ ისინი საერთო ფესვზეა დამყნობილი. მათთან შედეგიანი ბრძოლისთვის ამის გააზრება აუცილებელია.

[1] კომუნისტური პარტიის მანიფესტი: „დღემდე არსებული ყველა საზოგადოების ისტორია არის კლასთა ბრძოლის ისტორია“ — მარქსი, ენგელსი, რჩეული ნაწერები, ტომი I, თბილისი, 1950, გვ.11.

[2] ენგელსი, ოჯახის, კერძო საკუთრებისა და სახელმწიფოს წარმოშობა, იქვე.

[3] ფუნქციური დიფერენციაციის ცნება გულისხმობს ისეთ საზოგადოებრივ პროცესებს, რომელთა შედეგადაც საზოგადოებაში აქამდე არსებული ინსტიტუტი კარგავს თავის ფუნქციას, მაგრამ მის ნაცვლად იგივე ამოცანის შესასრულებლად ახალი ინსტიტუტი ყალიბდება. მაგალითად, განათლების მიღება და ხელობის შესწავლა ადრე ოჯახის შიგნით ხდებოა. შრომის დანაწილება კი გულისხმობს საქმიანობების საზოგადოებრივ განაწილებას, იმის განსაზღვრას, ვინ რას და როდის აკეთებს.

[4] მარქსი, თეზისები ფოიერბახის შესახებ, მარქსი, ენგელსი, რჩეული ნაწერები, ტომი II, თბილისი, 1950, გვ. 486.

[5] საზოგადოებრივი მეცნიერების ტერმინოლოგიასა და ყოველდღიურ სასაუბრო ენაში საზოგადოებრივი რეალობა მეტად ზოგადი და აბსტრაქტული ცნებით გამოიხატება: საზოგადოება. საზოგადოებები რამდენიმე ტიპად იყოფა: ინდუსტრიული, განვითარებული, განვითარებადი, ტრადიციული, ჩამორჩენილი და ა.შ. საზოგადოებრივი რეალობის აღქმის ეს გზა ხაზს უსვამს განგრძობითობას. მიუხედავად იმისა, რომ საზოგადოებები იცვლება, მიიჩნევა, რომ მათ მუდმივად ახასიათებთ გარკვეული თვისებები, მაგალითად სოციალური უთანასწორობა, სექსიზმი, სოციაური კონტროლის ინსტიტუტები. ეს თვისებები შრომის დაყოფის და ფუნქციური დიფერენციაციის კუთხით განვითარებული ცვლილებების შემდეგაც ნარჩუნდება — საზოგადოება ხდება უფრო კომპლექსური, მაგრამ არ იცვლება მისი საფუძველმდებარე ბუნება. მიუხედავად იმისა, რომ მარქსი აღიარებს ყველა საზოგადოებრივი ეპოქისთვის საერთო ელემენტების არსებობას, ამტკიცებს, რომ ა) არსებობს ელემენტები, რომლებიც არ არის ყველა ეპოქისთვის საერთო (მაგალითად, საზოგადოებრივი უთანასწორობა, სახელფასო შრომა, კერძო საკუთრება); და ბ) აუცილებელია განსხვავება იმ განსაღვრებებისა, რომლებიც ყველა საზოგადოებისათვის საზოგადოა „რათა დავიწყებას არ მივცეთ არსებითი განსხვავება მთლიანობის გამოისობით, რომელიც უკვე იქიდან გამომდინარეობს, რომ სუბიექტი — კაცობრიობა და ობიექტი — ბუნება იგივე არის“ (მარქსი, შესავალი პოლიტიკური ეკონომიის კრიტიკასთვის, სახელგამი, გვ.5). ყველა სოციალური რეალობა წარმოების პროცესში ადამიანისა და ბუნების ურთიერთობიდან წარმოიქმნება. საზოგადოების ცნება ხაზს უსვამს ამ ფაქტიდან გამომდინარე განგრძობითობას, ხოლო წარმოების წესის ცნება წარმოაჩენს თვისებრივად განსხვავებულ გზებს, რომლებითაც წარმოების პროცესი მიმდინარეობს მოცემული ისტორიული პერიოდის განმავლობაში. მარქსისტული თვალსაზრისით, სოციალური უთანასწორობა საწარმოო საშუალებებზე კერძო საკუთრებიდან მომდინარეობს, რაც კერძო საკუთრებაზე დაფუძნებულ ყველა წარმოების წესს ახასიათებს: მონობას, ფეოდალიზმს და აზიის ქვეყნებში არსებულ მრავალ სხვადასხვა წარმოების ფორმას. კაპიტალიზმი წარმოების ისეთი წესია, რომელშიც ერთი კლასი — კაპიტალისტური კლასი — ფლობა საწარმოო საშუალებებს, ხოლო ხალხის უმრავლესობა არაფერს ფლობს საკუთარი სამუშაო ძალის გარდა და სოციალურად, პოლიტიკურად და ეკონომიკურად ექვემდებარება სხვა, მისი საარსებო საშუალებების მესაკუთრე კლასს.

[6] მნიშვნელოვანია, ერთმანეთისგან განვასხვავოთ კონფლიქტი და წინააღმდეგობა. კონფლიქტი გულისხმობს ანტაგონიზმს გაცნობიერებული ურთიერთობების, ხოლო წინააღმდეგობა — სოციალური სტრუქტურის დონეზე. წინააღმდეგობის ცნებისთვის არსებითია იმაზე მითითება, რომ არსებობს შეუთავსებელი პროცესები, რომლებიც ხელს უშლის და, საბოლოოდ კი, ანადგურებს სისტემას. შესაძლებელია ვისაუბროთ კონფლიქტის გადაჭრაზე, მაგრამ არა წინააღმდეგობის გადაჭრაზე.

[7] იხ. მარქსი, კაპიტალი, ტომი პირველი, თავი ოცდამესამე, კაპიტალისტური დაგროვების საყოველთაო კანონი, საქართველოს სსრ სახელმწიფო გამომცემლობა, 1954.

[8] სქესობრივი სტრატიფიკაცია გულისხმობს კაცებისა და ქალების როლებიდან წარმომდგარ განსხვავებას ძალაუფლებისა და პრესტიჟის განხვავებების კუთხით. სქესობრივი დიფერენციაცია კი გულისხობს შრომის სქესობრივ დანაწილებას ოჯახში და მის გარეთ.