მარქსი, ქალები და კაპიტალისტური კვლავწარმოება - მართა ხიმენესი

ზემოთ მოყვანილი ანალიზი ქალების მდგომარეობისა, თუმცა უსრულია, იმას წარმოაჩენს, თუ რამდენად მნიშვnელოვანი წვლილი შეაქვს მარქსიზმს კაპიტალიზმში არსებული სექსიზმის გაგებაში და გვთავაზობს თეორიული და ემპირიული კვლევის მნიშვნელოვან გზებს. შეიძლება ამ განხილვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი მარქსიზმსა და სოციოლოგიურ კვლევით საკითხებს შორის საერთოს პოვნაა;  რომ მოიძებნა საფუძველი სქესობრივი დიფერენციაციისა და სქესობრივი სტატიფიკაციის სოციოლოგიური ანალიზის კრიტიკული ინტეგრაციისათვის  იმ კაპიტალისტური სტრუქტურული და სუპერსტრუქტურული პირობების მარქსისტულ ანალიზთან, რომლებიც ამ პროცესებს განაპირობებს. ინტეგრაციის საფუძველი მოცემულია მარქსისტულ მტკიცებაში, რომ კაპიტალისტური წინააღმდეგობები და კაპიტალისტთა კლასის ინტერესები ზღუდავს სქესობრივი დიფერენციაციისა და სქესობრივი სტატიფიკაციის ემპირიულ სახეცვლილებებს კაპიტალისტურ ქვეყნებში. კონკრეტულ ქვეყანაში კონკრეტულ დროს ამ ცვალებადობის ისტორიულად შესაძლებელი სახეების თეორიული და ემპირიული კვლევა არა მხოლოდ კაპიტალისტური პროცესების შესახებ მეცნიერულ ცოდნას გაზრდის, არამედ დაეხმარება ფემინსიტებს, რომ თავიანთი მოკლე- და გრძელვადიანი პოლიტიკური მიზნები რეალისტურ საფუძველზე დაყრდნობით დაისახონ.

სექსიზმის მარქსისტულ ანალიზს არა მხოლოდ სამეცნიერო, არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს. მარქსისტული თეორია ფემინისტებს გზამკვლევს სთავაზობს იმ ცოდნის შესაძენად, თუ რა საზღვრები და შესაძლებლობები აქვთ ქალებს კაპიტალისტური წარმოების წესის განვითარების მოცემულ ეტაპზე კონკრეტულ ქვეყანაში. ზრდის ამ ცოდნის, როგორც პოლიტიკური პრაქტიკის საფუძვლის ღირებულებას, რადგან ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, თუ რა გავლენას ახდენს ქალების შესაძლებლობებზე სუპერსტრუქტურა და ეროვნული თუ საერთაშორისო პირობები კონკრეტული ისტორიული მახასიათებლების გათვალისწინებით. იგი თვალსაჩინოდ აქცევს სექსიზმსა და კაპიტალიზმს შორის არსებულ კონკრეტულ კავშირებს, მის წინააღმდეგობებს, სტრუქტურებსა და პროცესებს. იგი ნათელს ჰფენს ფემინიზმის შეზღუდვებს, თუ, როგორც მოძრაობა, იგი კლასობრივი ბრძოლისგან იზოლირებული დარჩება.

მარქსისტული თვალთახედვით ფემინისტებს ორი არჩევანი აქვთ:

1.       ფოკუსირდნენ ისევ ქალების სტატუსის გაუმჯობესებაზე და გააგრძელონ ეკონომიკური, პოლიტიკური და იდეოლოგიური ბრძოლა ქალების უფლებებისთვის იმ მიზნით, რომ ქალმა მოიპოვოს ეკონომიკური თვითკმარობა, სრულად ჩაერთოდ სოციალურ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში და საკუთარი თავი თვითონვე განსაზღვროს პერსონალური მიღწევებით. ამ ბრძოლამ შეიძლება შემდეგ სფეროებში გამოიღოს შედეგი: ა) სქესობრივი დიფერენციაციის ანუ შრომის დანაწილების სფერო (ოჯახის შიგნით და გარეთ); ბ) სქესობრივი სტრატიფიკაციის ანუ სქესებს შორის არსებული ძალაუფლებრივი განსხვავებების სფერო (ოჯახის შიგნით და გარეთ). ამ ცვლილებების კონკრეტული გამოხატულება იქნება შრომის უფრო თანასწორი დანაწილება შინ, ქალების წილის ზრდა სამუშაო ძალაში ყველაზე რთულ და მაღალანაზღაურებად სამუშაო ადგილებზე და საკუთარი ცხოვრების განგების ეფექტურობა.

ამ შესაძლებლობების ჩამონათვალი უკვე მიუთითებს, რომ ისინი კაპიტალისტების კლასის ინტერესებში შედის. იმის გათვალისწინებით, რომ საბაზრო და საზოგადოებრივი ურთიერთობების დონეზე კაპიტალისტური წარმოების წესისთვის დამახასიათებელი ძირითადი სტრუქტურები ხელშეუხებლად ნარჩუნდება — სექსიზმის ჩათვლით — ასეთი მიღწევები არ გულისხმობს ქალების, როგორც მთელის, პოზიციის შეცვლას. პირიქით, გულისხმობს ზოგიერთი ქალის დაწინაურებას ისე, რომ უმრავლესობა სამსახურისა და ხელფასის სკალის ძირში დარჩეს. მიუხედავად იმისა, რომ ქალთა სტატუსის გაუმჯობესება მნიშვნელოვანია და პროფესიონალი კარიერისტი ქალების რიცხვის ზრდა შეიძლება მიანიშნებდეს იმაზე, რომ ქალებისთვის უკეთესი დრო დგება, არ უნდა დაგვავაწყდეს, რომ ინდივიდუალური ქალების დაწინაურება ყველა ქალის მდგომარეობის გაუმჯობესების გარეშე შეიძლება მოხდეს. სანამ ფემინისტები ამ მიზნებზე იქნებიან კონცენტრირებულნი, „საშუალო კლასის“ ქალთა წინსვლის პარალელურად გაგრძელდება ქალების უმრავლესობის ექსპლუატაცია, რომლებიც ქარხნებში, ოფისებში და სხვა ქალების სახლებში თავიანთი შრომით სტრუქტურულად აპირობებენ პრივილეგირებული დების „განთავისუფლებულ სტატუსს. გარდა ამისა, იმის გათვალისწინებით, რა ფარგლებსაც უდგენს კაპიტალისტური წარმოების წესის წინააღმდეგობები სამუშაო ძალის ზომასა და შემადგენლობას, რასაც არ უნდა მიაღწიონ „საშუალო კლასის“ და მშრომელთა კლასის ქალებმა, ეს მიღწევები არსებითად დამოკიდებული იქნება ბიზნეს ციკლის რყევებსა და კაპიტალისტური კლასის უშუალო პოლიტიკურ ინტერესებზე.

ამიტომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ფემინისსტებისთვის, მარქსის გაფრთხილების გათვალისწინებას:

სანამ ფემინისტები წარსულს მიუბრუნდებიან გზის გასაკვლევად, ქალღმერთებისა და მატრიარქატების საპოვნელად, სანამ ფემინისტები სამოქალაქო, პოლიტიკური და ეკონომიკური უფლებებისთვის ბრძოლისა და თანასწორობის დროშის აღმართვისთვის გააგრძელებენ თამაშს, იქამდე მოიპოვებენ უბრალოდ საშვებს იმ პოლიტიკურ საზოგადოებაში, სადაც მათი სოციალური, პოლიტიკური და ეკონომიკური თანასწორობა კაპიტალისტური საზოგადოების სრულუფლებიან წევრობას გულისხმობს. ისინი აქტიურნი იქნებიან როგორც კერძო ინდივიდები, სხვებს საკუთარი მიზნებისთვის გამოიყენებენ და საკუთარ თავს გარეთ არსებული ძალების ხელში მოქცეულ მარიონეტად აქცევენ. ჩამომავლობით, საკუთრებით, სტატუსით, რელიგიით, რასით განპირობებული პრივილეგიების მოშლას ფემინისტები უბრალოდ კაცის ბატონობაზე დაფუძნებული პრივილეგიების დათრგუნვას მიუმატებენ. როგორც საკუთრებასთან დაკავშირებული პრივილეგიების გაუქმებით არ მოსპობილა საკუთრება, როგორც თეთრკანიანთა ბატონობასთან დაკავშირებული პრივილეგიების გაუქმებით არ მოსპობილა რასიზმი, ქალებიც, ხანგრძლივი და დამქანცველი ბრძოლის შემდეგ მიხვდებიან, რომ კაცების ბატონობასთან დაკავშირებული პრივილეგიების გაუქმებით არ მოისპობა სექსიზმი[2].

2.       მეორე არჩევანი იმაში მდგომარეობს, რომ ფემინისტური ბრძოლა მშრომელთა კლასის ბრძოლას შეუერთონ. თეორიულად ეს ნიშნავს იმას, რომ ქალების პრობლემები და მიზნები არ იქნას განხილული კაპიტალისტური წარმოების წესის წინააღმდეგობების, სტრუქტურებისა და პროცესებისგან დამოუკიდებლად. პრაქტიკულად კი გულისხმობს იმას, რომ მარქსიზმის თეორიული მიგნებები სექსიზმის უკეთ გასაგებად იქნას გამოყენებული. ფემინისტებმა უნდა გადაიაზრონ მარქსისტული თეორიის შუქზე ის მრავალი პრობლემა, უკანდახევა და წარმატება, რაც ქალთა ინდივიდუალური და კოლექტიური ბრძოლის განმავლობაში არსებულა არსებობის, თვითგანსაზღვრისა და თვითმყოფადობისთვის. სწორედ ამ კონტექსტში ჩნდება პროფესიონალი და არაპროფესიონალი ქალების ურთიერთმიმართების პრობლემა. თუ პროფესიონალი ქალები და „საშუალო კლასის“ ქალები მშრომელთა კლასისა და არაპროფესიონალი ქალების საჭიროებებისა და ცნობიერებისგან განცალკევებულად იგრძნობენ თავს, უკანასკნელნი ანტიინტელექტუალიზმის რისკის ქვეშ დგებიან, რაც მათი ჩაგვრის გაგრძელებას შეუწყობს ხელს, რადგან ეს მათივე მდგომარეობის ნათლად ჩაწვდომას გადაეღობება წინ. დაუსრულებელი თეორიული წიაღსვლები, რომლებიც არასდროს გადაიზრდება ხოლმე დიალოგსა და პრაქტიკულ ქმედებებში ისეთივე მკვდრადშობილია, როგორც პირად პრობლემებსა და გრძნობებზე დაუსრულებელი საუბარი სოციალურ პრობლემებზე ყურადღების გაუმახვილებლად. ეს პრობლემები სოციალურია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მრავალი ქალისთვისაა საერთო, არამედ იმიტომ, რომ სოციალურადაა განსაზღვრული და კონკრეტული და ისტორიულად სპეფიციკური კლასობრივი, ლეგალური და პოლიტიკური ურთიერთობებისა და ცნობიერების ფორმების პროდუქტია.

ამრიგად, ცნობიერების ამაღლება უნდა ნიშნავდეს პირადი საზღვრების გაცდენას, სადაც ქალთა მდგომარეობა კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ქალობასთან დაკავშირებული ინდივიდუალური, საზოგადოებრივი, ეკონომიკური, პოლიტიკური და სექსუალური პრობლემების კონტექსტშია გაანალიზებული, და კლასობრივი ცნობიერების შეძენას, რომელშიც პირადი ჩაგვრის კონკრეტული, მტკივნეული ფორმები უკავშირდება საერთოდ ბედისწერის ფესვებს ქალებისა, რომლებიც ხელფასზე დამოკიდებული კაცების მსგავსად, არაფერს ფლობენ საკუთარი სამუშაო ძალის გარდა და მხოლოდ მისი გაყიდვით ძალუძთ საკუთარი თავისა და ოჯახების შენახვა.

ფემინისტური ცნობიერება, ამრიგად, ორმაგი ბოლოს მქონე იარაღია. თავისთავად აღებულს, იზოლირებულს სექსიზმის განმამტკიცებელი უფრო ფართო კაპიტალისტური ძალების ანალიზისგან, მხოლოდ ვიწრო ამოცანების დასახვა და ისეთი რეფორმებისთვის წარმოებული ბრძოლების გაძღოლა ძალუძს, რომლებიც შეზღუდულ გავლენას იქონიებს ყველა ქალის განთავისუფლებაზე. მეორე მხრივ, თუ მას კაპიტალიზმს დავუკავშირებთ, კლასობრივი ცნობიერების განვითარებისა და კაცებისა და ქალების განთავისუფლებისთვის ბრძოლისკენ მნიშვნელოვან ნაბიჯს გადავდგამთ.

რადგან ეს შრომა აქცენტს სვამდა ქალთა პრობლემებზე, ინტერესებსა და ამოცანებზე, კაცებზე არაფერი თქმულად გარდა იმისა, რომ სტრუქტურულად ისინი ქალებზე უფრო დიდ ძალაუფლებას ფლობენ. თუმცა ის ნათელია, რომ ქალებს არ შეუძლიათ გათავისუფლება კაცებისგან დამოუკიდებლად. ეს იმას ნიშნავს, რომ წარმოების საშუალებების მიმართ ქალთა პოზიციის ცვლილება ვერ მოხდება ისე, თუ კაცების მდგომარეობაც ასევე რადიკალურად არ შეიცვლება. სანამ „განთავისუფლება“ ვიწროდ, მოცემულ პირობებში კაცებთან სოციალურ-ეკონომიკური თანასწორობის გაგებით განისაზღვრება, ის ვერ აღმოფხვრის სექსიზმს ოჯახის შინ და გარეთ. ასეთი განთავისუფლება მხოლოდ ილუზიაა, რომელიც უბრალოდ აგრძელებს კაცებისა და ქალების სოციალურ ჩაგვრას და ეკონომიკურ ექსპლუატაციას. რადგან სექსიზმი ყველა კლასში არსებობს, იჩრდილება რამდენად უძალონი არიან მშრომელი კლასის კაცები. ეს აჯერებს ქალებს, თითქოს ყველა კაცი მტერია, ხოლო ყველა ქალი — პოტენციური მოკავშირე. კაპიტალიზმში კაცებიც და ქალებიც გაუცხოებულ შრომას ეწევიან. მშრომელები თავიანთ ნიჭსა და უნარებს საბაზრო ღირებულების შესაბამისად ავითარებენ და არა თავიანთი შემოქმედებითობის გამოსავლენად. ისინი ვერავითარ კონტროლს ვერ უწევენ შრომის პროცესს და შრომის პროდუქტს და ისინი მუდმივად ერთმანეთის კონკურენტებად იქცევიან. გაუცხოებულ შრომას ატანადს ხდის კაცებისთვის სექსიზმი და სექსისტური იდეოლოგიები, რომლებიც მათ ძალაუფლებისა და ქალებზე ბატონობის ილუზიას უქმნიან, ხოლო ქალებს ძალიან საეჭვო, „სექსუალური დანებების ძალაუფლებას[3]“ ანიჭებს. (განხეთქილებას ემსახურება ასევე  რელიგია, ფანატიზმი, რასიზმი, კონსუმერიზმი…). ძალაუფლება, რომელსაც სექსიზმი ანიჭებს მშრომელთა კლასის კაცებს, მიუხედავად იმისა, როგორი რეალური და კონკრეტულია და რამდენად მტკივნეული შედეგები მოაქვს ქალებისთვის, ჩაგრულებისთვის კაპიტალიზმის მიერ ნაწყალობევი სხვა „ძალაუფლებების“ არ იყოს, მაინც ილუზიაა, რომელიც მხოლოდ იქამდე მოქმედებს, სანამ სისტემა იგებს კაცების მიერ ქალებზე დაწესებული ეკონომიკური კონტროლით. იმის უგულებელყოფა, რომ სექსიზმი კაცების და ქალების დეჰუმანიზაციას და ექსპლუატაციას ემსახურება, ფემინისტურ ბრძოლას კლასობრივი ბრძოლისგან აცალკევებს და უწესებს შეზღუდულ ამოცანებს, რომლებიც მართალია, ზოგიერთი ქალის მოკლევადიან „გათავისუფლებას“ უწყობს ხელს, მაგრამ ახანგრძლივებს ყველას ჩაგვრას.

ზემოთ განხილული ორი არჩევანი ისტორიულია და მათი მნიშვნელობის გაგება შესაძლებელია კონკრეტულ ქვეყანაში კონკრეტულ ისტორიულ პერიოდში არსებული ფემინისტური ცნობიერებისა და ბრძოლის განვითარების კონტექსტში. თვალხილული ურთიერთობებისა და ამ ურთიერთობების შეცვლის შესაძლებლობების ანალიზით ფემინისტური ცნობიერების განვითარება კლასობრივი ცნობიერების განვითარებაში გადადგმული მნიშვნელოვანი ნაბიჯია. ამ რეფორმისტული მიდგომის შეზღუდვების შესახებ ცოდნის შეძენა შესაძლებელია როგორც ამ მიზნებისთვის ბრძოლის განმავლობაში, ასევე თეორიულად, არსებული ბრძოლების შეფასებით და წასულიდან გაკვეთილების გამოტანით.  ამისთვის საჭიროა მარქსიზმის სამეცნიერო კონტრიბუციის განვითარება და თანმიმდევრულ ინტელექტუალურ პრაქტიკასთან მისი „მამაკაცური“ ბუნების მიზეზით ანტაგონისტური დამოკიდებულის მოშლა. მეცნიერული ანალიზი აუცილებელია, რადგან ქალები, როგორც კაპიტალისტური საზოგადოების წევრები, ამჩნევენ საკუთარ დაქვემდებარებულ მდგომარეობას, ამჩნევენ ვინ რას აკეთებს სახლში, ვინ რას სწავლობს სკოლაში, ვინ რა სახის სამუშაოს შოულობს და რამხელა ანაზღაურებას იღებს, როგორაა მათი სტატუსი მამებისა და ქმრების სტატუსზე დამოკიდებული, როგორ იჩენენ კაცები მეტ ძალაუფლებას და წყვეტენ, როდის დაიწყონ ან დაასრულონ ურთიერთობები, როგორც იხდიან ბოდიშს სულ ქალები, აცხრობენ ვნებათაღელვას, ამშვიდებენ სიტუაციას, ღიმილით ფარავენ თავიანთ უძლურებას.

იმ ფენომენის კონცეპტუალიზაცია, რომ „ყველამ იცის“ და ყველას გამოუცდია სქესობრივი სტრატიფიკაციის შედეგები, ამ უკანასკნელის დაკავშირება კაპიტალისტური წარმოების წესთან უბრალოდ აკადემიური თავშესაქცევი როდია. ეს აუცილებელია იმისთვის, რომ ქალებმა ერთმანეთისგან განასხვავონ საზოგადოებრივი სინადვილის სხვადასხვა დონე — ერთი მხრივ ის, რომელსაც კარგად იცნობენ, რამეთუ მტკივნეულად გამოსცდიან ყოველდღიურად, მეორე მხრივ კი ის, რომელიც თუმცა მეცნიერული ანალიზით ხდება გასაგები, არანაკლებ რეალურია. ამ ორ დონეს შორის არსებული განსხვავებისა და მათი წინააღმდეგობების გაანალიზება კი დაეხმარებათ იმის გაგებაში, თუ რატომ ხდება ხოლმე, რომ მაშინაც კი, როცა შრომითი დანაწილების მიმართულებით შინაც და გარეთაც მომხდარია ცვლილებები, ყოველდღიური სექსიზმი მაინც არსად არ ქრება. სექსიზმი, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, განაგრძობს არსებობას მიუხედავად იმისა, რომ იცვლება მდგომარეობა პროფესიებში, შრომა ოჯახში თანასწორად ნაწილდება, ხელფასი უმჯობესდება და მენეჯერული პოზიციებიც ხელმისაწვდომი ხდება. ამრიგად, კაპიტალისტური წინააღმდეგობების, სტრუქტურებისა და პროცესების ცოდნა, იმის გაგება, თუ რატომ ნარჩუნდება ასეთი ცვლილებების შემდეგაც კი საზოგადოებრივი სინამდვილის მთელი რიგი ასპექტები უცვლელად, მხოლოდ სამეცნიერო მნიშვნელობას კი არ ატარებს, არამედ მნიშვნელოვანია პირადი და კოლექტიური ცნობიერების დონეზეც. ასე გაიგებენ ქალები იმის მიზეზს, რატომ არ უჩანს ბოლო სექსიზმთან საკუთარ თავში და საკუთარ თავს გარეთ ბრძოლას მიუხედავად იმისა, რომ ასე ერთგულად მიჰყვებიან „გათავისუფლების“ წესებს.

საზოგადოებრივი ძალებისა და ურთიერთობების თანმიმდევრული ანალიზის უქონლობის პირობებში, რომლებიც უცვლელია მიუხედავად ქალთა განათლების, დასაქმების და შემოსავლის ცვლილებისა, მარტივია თვითგვემა და საკუთარი თავის დადანაშაულება. კლასობრივი ბრძოლისგან თეორიულად და პაქტიკულად დაუკავშირებელი ფემინიზმი „საშუალო კლასის“ ქალებს ბოლოს და ბოლოს ისევ ფსიქიატრის სავარძელთან ან კოლექტიური თერაპიის რომელიმე ფორმასთან მიაბრუნებს. რაც მთავარია, ის აუცილებლად შეუწყობს ხელს მშრომელთა კლასის მოძრაობის დაქსაქსვას და პარალიზებას და შეინარჩუნებს მშრომელ ქალთა ჩაგვრასა და ეკონომიკურ ექსპლუატაციას.

წმინდა ფემინისტური ცნობიერებიდან კლასობრივ ცნობიერებაზე გადასვლა გრძელი პროცესია და ეს პროცესი განსხვავდება ქვეყნების კონკრეტული ისტორიული პირობების, მსოფლიო კაპიტალისტურ სისტემაში მისი ადგილის მიხედვით. იგი არ გულისხმობს ფემინისტური ცნობიერების კლასობრივით ჩანაცვლებას, არამედ ამ დიქოტომიის გადალახვას კლასობრივი ცნობიერებით, რომელიც სცნობს როგორც ეკონომიკურ ექსპლუატაციას, ისე სქესობრივ ჩავრას და საზოგადოებრივი ჩაგვრის სხვა ფორმებს. კლასობრივი ცნობიერება სქესობრივი, ეთიკური, კულტურული, რასობრივი ჩაგვრის შემჩნევას და აღიარებას „ყალბი ცნობიერების“ გამოვლინებებად კი არ მიიჩნევს, არამედ მრავალსახოვანი ექსპლუატაციის გაგების და იმ კონკრეტული ამოცანების დასახვის პირველ ნაბიჯად, რომელთა გარეშეც თავისუფლების ცნება აზრს დაკარგავდა. მარქსისტული თვალთახედვით, ქალთა თანასწორობისთვის ფემინისტური ბრძოლა უნდა დაუკავშირდეს თავისუფლებისთვის მშრომელთა კლასის ბრძოლას, რაც ისეთი მატერიალური პირობებისთვის ბრძოლას ნიშნავს, თანასწორობის პრაქტიკაში განხ

[1] მარქსი, თვრამეტი ბრიუმერი ლუი ბონაპარტისა. კ. მარქსი, ფ. ენგელსი, რჩეული ნაწერები ორ ტომად, ტომი I, თბილისი, 1950, გვ. 267.

[2] ეს მტკიცება ეყრდნობა კაპიტალიზმში სამოქალაქო უფლებების შეზღუდვების მარქსისეულ ანალიზს. იხ. მარქსი, ებრაელთა საკითხის შესახებ.

[3] ფსიქიატრ მარი რობინსონის გახმაურებული წიგნი, რომელიც ქალებს საკუთარი ფემინურობის აღმოჩენასა და ფრიგიდულობისგან განკურნებას პირდება. წიგნი პრობლემად აღიქვამს ქალისა და მამაკაცის ტრადიციული კულტურული როლების რღვევას და მოუწოდებს ქალებს, რომ ქმარს დანებდნენ, რადგან მხოლოდ ამ გზით შეძლებენ თავიანთი ძალაუფლების რეალიზებას, ბედნიერების და სექსუალური სიამოვნების მიღწევას (მთარგმნ.)