მითები კაცების ბატონობის შესახებ - ელეანორ ლიკოკი

წინამდებარე სტატიაში ვამტკიცებ, რომ ქალთა მდგომარეობის განხილვა საზოგადოებრივი ანალიზის ბირთვისგან განცალკევებით და საკითხის ერთგვარ დამატებად განხილვა — „და“, „მაგრამ“, „თუმცა“ კავშირების შემდეგ  — საერთო საზოგადოებრივი სურათის დამახინჯებულ სურათს გვაძლევს. ამის მიზეზი, ალბათ, ის მარტივი ჭეშმარიტებაა, რომ ქალები კაცობრიობის ნახევარს შეადგენენ. კონცეფცია, რომლის თანახმადაც საზოგადოებრივი ბირთვისგან განცალკევებულად შეგვიძლია განვიხილოთ  „ქალთა როლი“, ნიღბავს სინამდვილეს — რომ ოჯახი შეადგენს ეკონომიკურ ერთეულს, ინსტიტუციას, რომელიც იმდენადვე გადამწვეტ როლს თამაშობს კაცების ექსპლუატაციაში, როგორსაც ქალების ჩაგვრაში. ოჯახის ამ ფორმის ანალიზი და მისი წარმოშობის ცოდნა ფუნდამენტურ მნიშვნელობას იძენს როგორც სოციალური სტრუქტურის, მისი წარსულისა და აწმყოს ინტერპრეტაციისთვის, ისე იმის გასაგებად, თუ როგორ უნდა მოვიპოვოთ მსოფლიოს ხალხთა უფლება, განსაზღვრონ საკუთარი მომავალი. ოჯახის ფორმების მეორეულ საკითხად მიჩნევამ ხელი შეგვიშალა ჩავწვდომოდით კლასობრივი საზოგადოების წარმოშობას, მისი ისტორიის დინამიკას, იმას, თუ რა ფორმით მოხდება მისი სრული ნეგაცია.

იგივე ითქმის რასობრივი და რელიგიური ჩაგვრის თაობაზეც. ეს საკითხებიც მეორეული პრობლემების სტატუსად იქნა ჩამოქვეითებული თანამედროვე მარქსისტულ ანალიზში, რამაც სავალალო თეორიული და პოლიტიკური ნაყოფი გამოიღო. სანამ მივუბრუნდებოდე მთავარ თემას — ოჯახის ფორმები და მათი მნიშვნელობა ისტორიის გაგებისთვის — მოკლედ მიმოვიხილავ პარალელურ პრობლემას.

როგორც მარქსი მიუთითებდა, ევროპული ბაზრის მსოფლიო ბაზრად გადაქცევამ დაუდო სათავე მერკანტილური ევროპის გარდაქმნას კაპიტალისტურ ევროპად. აქედან გამომდინარე, ისტორიულად კაპიტალიზმი განუყოფელი იყო რასისტული სისასტიკისა და ეროვნული ჩაგვრისგან მთელი თავისი ისტორიის განმავლობაში. მიუხედავად ამისა, დასავლელ მეცნიერთაგან მხოლოდ რამდენიმემ მიჰყო ხელი ამ რთული ურთიერთკავშირის ყველა განშტოების შესწავლას. მარქსმა ფარდა ახადა სასაქონლო წარმოებისა და ფულის ფეტიშიზმის საიდუმლოებას. მან გამოააშკარავა ის პროცესი, რომლითაც წარმოებითი შრომისა და  საქონლის გაცვლის დროს ადამიანებს შორის ჩამოყალიბებული ურთიერთობები მოგების მიზნით საქონლის წარმოების გაჩენამ ისე გარდაქმნა, რომ ხალხის შრომა მათივე წინააღმდეგ მიმართულ უცხო ძალად იქცა.  სხვა სიტყვებით, მარქსმა გაანალიზა ექსპლუატაციის ბუნება, როგორც პრინციპი, და როგორც პრინციპი ის უფერო, ურასო და უსქესოა.

თუმცა განვითარებული კაპიტალიზმის ქვეყნებში ორგანიზაციული ჩავარდნებისა და დაბნეულობის გამო გაბატონდა ექსპლუატაციის ისეთი გაგება, რომელიც უმთავრესად თეთკანიანებისა და კაცების ექსპლუატაციას გულისხმობს. „დაყავი და იბატონეს“ პრინციპზე დაფუძნებულმა ხრიკებმა, კაპიტალისტური სტრუქტურისთვის დამახასიათებელი კონკურენციით რომ იწარმოება მუდმივად და მიზანმიმართულად ძლიერდება ძალაუფლების მესვეურთა მსახურების მიერ, მოქრთამა მეცნიერები და თვითაღიარებული რევოლუციონერები, თეთრკანიანები, კაცები, რომლებიც ჩაერთვნენ პერსონალური და წვრილი ჩაგვრის გულსაკლავ საქმეში და ხელი მიჰყვეს საზოგადოების, თავად ექსპლუატაციის ბუნების თავისებურ ანალიზს. ექსპლუატაციის ცნების გამაერთიანებელი ძალა დაიმსხვრა მავნე დიქოტომიზაციის დოგმად გარდაქმნით, რითაც ინდუსტრიული მშრომელის, თეთრკანიანი მამაკაცის ექსპლუატაცია არათეთრკანიანთა და არამამაკაცთა მრავალსახოვან ექსპლუატაციასა და სასტიკ ჩაგვრას დაუპირისპირდა.

ჩაგვრის სხვა ფორმებისგან კლასობრივი ექსპლუატაციის თეორიულმა გამოყოფამ აშშ-ში მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ წარმოშობილი რევოლუციური სოციალისტური მოძრაობის ტრაგიკულ დაღუპვაში დიდი წვლილი შეიტანა. შავკანიანი რევოლუციონერები იძულებული გახადეს, ორად გაყოფილიყვნენ და დაეყოთ ჩაგვრის ასპექტებიც, რიტუალურად გამოეცხადებინათ, რომ მათი ექსპლუატაცია, როგორც მშრომელებისა, უფრო მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე მათი ჩაგვრა, როგორც შავკანიანებისა. მათი განსაკუთრებული, ძალმოსილი რისხვა კონტრრევოლუციურად შეირაცხა. მახსოვს, წლების წინ, ერთი ამხანაგი, შავკანიანი ქალი, ამბობდა: „არ მაღელვებს, სხვები რას იტყვიან. მე უპირველესად ვარ ნეგრო [ტერმინი „შავკანიანი“ მაშინ ჯერ კიდევ შეურაცხმყოფელად მიიჩნეოდა], მხოლოდ შემდეგ ვარ მშრომელი“. თავისი მესამე იდენტობა, როგორც ქალისა, რომელიც მისი ჩაგვრის მთლიანობაში, და აქედან გამომდინარე, მის პოტენციურ რევოლუციონერობაში დიდ ადგილს იკავებდა, არც კი უხსენებია, იმდენად შერწყმოდა ასეთი იდენტიფიკაცია თეორიულად სტერილურ პოლიტიკანურ სისულელეებს. ეროვნული და რასობრივი ჩაგვრის კლასობრივ ექსპლუატაციასთან დაპირისპირება ახალბედა სოციოლოგიური წამოწყებაა. ეს არაა მარქსისტული ანალიზი. ის, რომ ფერადკანიანები  — მათგან მცირენი — შეიძლება მოხვდნენ სხვადასხვა კლასში, თავგზას იქამდე აგვიბნევს, სანამ მეტაფიზიკურნი ვიქნებით და არა დიალექტიკურნი. კლასობრივი ექსპლუატაცია და რასობრივი თუ ეროვნული ჩაგვრა ურთიერთგანუყოფელია და მათ კავშირში იმალება კაპიტალისტური ურთიერთობების გამარჯვება.

კრიტიკის ამ ხაზს უფრო აკადემიურ კონტექსტში რომ გავყვეთ, გავიხსენოთ, რომ აშშ-ის ისტორია ისეა დაწერილი, თითქოს თეთრკანიანი კაცების ისტორია ყოფილიყოს. მემარცხენეები საქმის გამოსასწორებლად ამ ისტორიისთვის შავკანიანთა გამოცდილების დართვასაც ითხოვენ. ბოლო დრო რამდენიმე ამერიკელი ინდიელი და ახლა უკვე რამდენიმე ქალიც დაამატეს — თითქოს ამოცანა ის ყოფილიყოს, რომ უბრალოდ რამდენიმე ცალკეული ნაწილი მივამატოთ და გავამთლიანოთ ისტორია, ნაცვლად იმისა, რომ იგი ძირფესვიანად გადავიაზროთ. გავიხსენოთ, რომ კაპიტალისტური განვითარების ისტორიაც ისეა დაწერილია, თითქოს ისიც თეთრკანიანთა ისტორია იყოს, აღმოცენებული სრულად შიდაევროპული პროცესებისაგან. აფრიკასთან, აზიასთან, ახალ სამყაროსთან ურთიერთობა მიჩნეულია ერთგვარ დამატებად, საკაზმად, რამაც გარკვეული მნიშვნელობა შეიძინა მხოლოდ მოგვიანებით, ევროპის იმპერიალისტური განვრობის შემდეგ. მართალია, აღიარებენ, რომ ინგლისური კაპიტალი, რამაც ინდუსტრიალიზაცია გახადა შესაძლებელი, მონებით, რომითა და შაქრით (წარმოებული კარიბის პლანტაციების შაქრის საწარმოებში, რომელთა მაგალითზეც აიგო ევროპური ქარხნები) სამკუთხა ვაჭრობისგან გაჩნდა, მაგრამ შემდგომ ამ ფაქტის მნიშვნელობას ივიწყებენ. დიდ პატივს მიაგებენ ვ. ე. ბ. დუბოისსა და ერიკ უილიამს და ამ დროს მათ ნაშრომებს უგულებელყოფენ ან გაზვიადებულად მიიჩნევენ. (DuBois 1946; Williams 1944). თითქოს ფეოდალიზმზე ბურჟუაზიული საბაზრო ურთიერთობების გამარჯვება და მშრომელების „გათავისუფლება“, რომ გაეყიდათ თავიანთი შრომა, უმეტესწილად შიდა ევროპული განვითარება ყოფილიყო, რომელმაც მხოლოდ თეთრკანიანი კაცები მოიცვა. სინამდვილეში კი კლასობრივი, რასობრივი და ეროვნული ექსპლუატაციისა და ჩაგვრის მსოფლიო მასშტაბით გაერთიანებამ გახადა ევროპული ბურჟუაზიის ტრიუმფი შესაძლებელი. ეს მტკივნეულად თვალსაჩინო შეიქნა ტუსენ ლ’უვერტურისათვის მას შემდეგ, რაც მან სცადა ჰაიტის გათავისუფლებისთვის ფრანგული რევოლუციური ბურჟუაზიისგან მიეღო მხარდაჭერა და ვერაფერს გახდა, როგორც ამას ასე ოსტატურად მოგვითხრობს ს. ლ. რ. ჯეიმსი (1963).

ზოგჯერ ამტკიცებენ ხოლმე, რომ კაპიტალისტური ურთიერთობების გამარჯვებაში რასობრივ და ეროვნულ ჩაგვრას თეორიულად არ ჰქონდა გადამწყვეტი მნიშვნელობა. ეს მსჯელობა ამაოა, რადგანაც ისტორიულად კაპიტალისტური ურთიერთობების გამარჯვება შერწყმული იყო რასობრივ და ეროვნულ ჩაგვრასთან. ცხადია, რომ შემთხვევითობამ განაპირობა ევროპის დასახლება იმ ადამიანებით, რომელთა კანსაც მელანინი დიდწილად დაეკარგა. ასეთივე გეოგრაფიული შემთხვევითობის წყალობით იყო ევროპა ნავსადგურებითა და საზღვაო გზებით გარშემორტყმული სივრცე, სადაც შედარებით ხელმისაწვდომი გახლდათ ქვანახშირი და რკინა — პირველადი ინდუსტრიალიზაცია რომ გახადა შესაძლებელი. სხვა პლანეტაზე სხვაგვარად მოხდებოდა. მაგრამ ჩვენს პლანეტაზე, როცა ენერგიულ ვაჭრებს დიდი მოგების გამოწურვა სხვა ერების მშრომელებისგან უხდებოდათ, ამ უკანასკნელთა კანის ფერი ექსპლუატაციისთვის მეტად ხელსაყრელ საბუთად გამოიყენეს. დამონების პირველი მიზეზი რელიგიური იყო — ეკონომიკური კონფლიქტები ევროპის კონტინენტზე ხომ მრავალი საუკუნის განმავლობაში რელიგიურ საფარქვეშ იწარმოებოდა. „წარმართები“ ბუნებრივ მონებს წარმოადგენდნენ. მაგრამ ამ საბუთმა დიდხანს ვერ გასტანა, რადგან „წარმართები“, როცა აწყობდათ, რწმენას იცვლიდნენ, თუნდაც ნომინალურად. და მაშინ კანის ფერი — „თეთრი კაცის ტვირთის“ (რადიარდ კიპლინგის ლექსი, რომელიც ხოტბას ასხამს ამერიკულ იმპერიალიზმს, — მთარგმნ.) ეს გამონაგონი იქცა არაევროპელთა დაპყრობის, ძარცვისა და დამონების მიზეზად. რასიზმი, როგორც ძველად, ახლაც ძლიერი ინსტრუმენტია მსოფლიოს მშრომელების დაყოფის საქმეში. ის მეცნიერებსაც უხვევს თვალს. მესამე სამყაროს ექსპლუატაცია და ჩაგვრა დასავლელ მშრომელთა ექსპლუატაციისგან განცალკევებულ ან უბრალოდ დამატებით მოვლენად მიიჩნეოდა, მთელი კაცობრიობა რომ სრულად „თეთრკანიანი“ ან „შავკანიანი“ ყოფილიყო?

ვფიქრობ, ჩემი სათქმელი საკმარისად ცხადად გადმოვეცი. დღეს ლათინური ამერიკისა და აფრიკის მარქსისტი მკვლევრები და რევოლუციონერები იწყებენ ამ პრობლემებისთვის ნათელის მოფენას. დღეს ბევრი ანიჭებს გადამწყვეტ მნიშვნელობას ცრუ და ჭეშმარიტი ოპოზიციების გარჩევას, რათა მსოფლიო ხალხთა ბრძოლამ დამარხოს კლასობრივი საზოგადოება, სანამ ის დაგვმარხავდეს ჩვენ. ამ წერილით იმის თქმა მინდა, რომ იგივე ითქმის ქალების ჩაგვრაზეც. და ქალების ჩაგვრა კიდევ უფრო დიდი ხნის წინათ დაიწყო, ბევრად ადრე, ვიდრე კაპიტალისტური კლასობრივი ურთიერთობები ჩაისახებოდა. მისი სათავე თავად კლასის წარმოშობაში იძებნება.

დისციპლინებს შორის მე-19 საუკუნეში გავლებული საზღვრების მიხედვით, ქალების ჩაგვრის ბუნებისა და წარმოშობის ანალიზი ჩვენი, ანთროპოლოგების ამოცანა გახდა. ვერ ვიტყოდი, რომ ამ ამოცანის დასმამდე ჩვენ ავმაღლდით. გაბატონებული ხედვა დღეს იმის შესახებ, თუ რატომ იყვნენ ქალები გარკვეულ დონეზე ყოველთვის ჩაგრულნი — ჩვეულებრივ იყენებენ სიტყვას „დომინირებულნი“ — კაცების მიერ, ისაა, რომ კაცები უფრო ძლიერნი არიან, ბრძოლაში ისინი იღებენ მონაწილეობას და მათი ბუნება, საერთოდ, უფრო აგრესიულია. აშშ-ში ეს პოზიცია ყველაზე სრულად ტაიგერმა და ფოქსმა გადმოსცეს. ფოქსი ტერმინს „მამაკაცი“ საერთოდაც მამრის მნიშვნელობით იყენებს და არა კონკრეტულად ადამიანის გვარის გაგებით. „როცა მამაკაცი განვითარდა, ის განვითარდა ეგზოგამიურად“, — წერს ფოქსი. „ქცევის ევოლუციის გარკვეულ ეტაპზე მამაკაცმა დაიწყო საზოგადოებრივი ერთეულების ფორმირება. მანვე დაადგინა ის წესებიც, რომლებითაც ამ ერთეულებში მოახდენდა სხვების რეკრუტირებას და მათ შორის ქალებს მიუჩენდა თავიანთ ადგილს“ (Fox 1972). ფოქსი ეხმიანება ლევი-სტროსს და ავითარებს ადამიანის ევოლუციის ისეთ თეორიას, რომლის მიხედვითაც „ჩვენ“ არიან მამრები, ხოლო ქალები გაცვლის პასიური ობიექტები:

ფოქსის არსებითად ბიოლოგიური თვალსაზრისი თანდათან პოპულარული ხდება, შეიცავს რა ლევი-სტროსთან მოდურ ალუზიებს. თუმცა იმათ შორის, ვინც სქესთა როლებზე მსჯელობს, უფრო ხშირად გვხვდება ბუნდოვანი დასკვნები, პირად დაკვირვებებზე დაყრდნობილი ფორმულები, რომლებიც სასხვათაშორისოდ უჩენს ადგილს ისტორიის ნაგავსაყრელზე მე-19 საუკუნის მწერლების მიერ ქალების სტატუსთან დაკავშირებით დასმულ სიღრმისეულ კითხვებს. „ზოგადი სოციოლოგიური ჭეშმარიტებაა, რომ ძალაუფლება ყველა საზოგადოებაში კაცებს უპყრიათ ხელთ და არა ქალებს“, – წერს ბაიდელმანი (1971: 43); „როგორც პრიმიტიულ, ისე განვითარებულ დონეზე, კაცები მიისწრაფვიან ქალებზე გაბატონებისკენ“, – აცხადებს ჰარისი (1971: 328). მათ ზოგიერთი ქალიც უერთდება. ქალთა შრომა ყოველთვის „კერძოა“, როცა „საზოგადოებრივ სფეროში არსებული როლები კაცების საგანმგებლოა“, — წერდნენ ჰამონდი და ჯებლოუ (1973: 11). შესაბამისად, „ქალებს საკუთარი გავლენის ოჯახს გარეთ გატანა მხოლოდ ირიბად, კაცებზე ზემოქმედებით ხელეწიფებათ“.

ასეთი განცხადებების უპირველესი პრობლემა ისტორიული პერსპექტივის უქონლობაა. მთლიანად მეოცე საუკუნეში შეგროვებული კროსკულტურული მონაცემების განზოგადება ნიშნავს იმ ცვლილებების უგულებელყოფას, რომლებიც ხუთი საუკუნის განმავლობაში ხდებოდა თავდაპირველად ევროპულ მერკანტილიზმში, შემდეგ კი სრულმასშტაბიან კოლონიალიზმსა და იმპერიალიზმში ჩართვის შედეგად. რასიზმის გარკვეული სახესხვაობაც კი შეიძლება ვუწოდოთ იმ დაშვებას, რომ მესამე სამყაროს ხალხთა კულტურები გატრუნულნი ელოდნენ განადგურებას, როცა ურბანული ინდუსტრიალიზაცია სოკოსავით მრავლდებოდა. ერთ-ერთი ყველაზე ხანგრძლივად და ფართოდ აღწერილი ცვლილება, რომელიც კოლონიურმა პერიოდმა მოიტანა შედეგად, იყო ქალის სტატუსის დაქვეითება კაცის სტატუსთან შედარებით. ამის მიზეზები ნაწილობრივ ირიბი იყო, რადგანაც კაცების ჩართვამ სახელფასო შრომაში და საბაზისო საქონლით ვაჭრობამ დააჩქარა ის პროცესები, რომლებითაც ტომობრივი კოლექტივები ინდივიდუალური ოჯახების ფორმებად დანაწევრდა, სადაც ქალები და ბავშვები ერთ მამაკაცზე ხდებოდნენ ეკონომიკურად დამოკიდებულნი. ამ პროცესს ხელი შეუწყო იმ ძალაუფლებისა და სამართლებრივი უფლებების კაცებისთვის მინიჭებამ, რომლებიც კოლონიურ მდგომარეობაში იყო დაშვებული, მისიონერთა სწავლებებმა და ევროპელთა დაჟინებამ, რომ საქმე დაეჭირათ მხოლოდ კაცებთან, როგორც ფორმალური ძალაუფლების მპყრობელებთან (Boserup 1971).

ამ და მსგავსი განცხადებების მეორე პრობლემა დიდწილად თეორიულია. პოლარული განზომილების გამოყენება ქალთა მდგომარეობის შესაფასებლად და იმის აღმოჩენა, რომ კაცები ყოველთვის „ბატონობენ“ და ყოველთვის ავრცელებენ ქალებზე ძალაუფლებას, არა მხოლოდ უგულებელყოფს მსოფლიოს ისტორიას, არამედ გადაწყვეტილების მიღების იმ სტრუქტურების ტოტალობას, რომლებიც ახასიათებდა ტომობრივ საზოგადოებებს, ჩვენი საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი ძალაუფლებრივი იერარქიის ცნებებში აქცევს. ლიუს ჰენრი მორგანს ბრწყინვალე ფრაზა ჰქონდა ასეთი პრაქტიკის აღსაწერად. მართალია, ეს ფრაზა მან ტერმინ „ინსტინქტზე“ საუბრისას გამოიყენა, მაგრამ ის უფრო ზოგადადაც რელევანტურია. ეს ტერმინი, წერდა მორგანი, „თავისი განსაზღვრებით ფილოსოფიის სისტემას წარმოადგენს, ნერგავს ზებუნებრივს, რომელიც საყრდენს აცლის ფაქტების გამოკვლევის ყველა მცდელობას“ (1963: Viii). ამ შემთხვევაში ქალებს მოხერხებულად უჩენენ გარკვეულ ადგილს და პრიმიტიული კოლექტივის სტრუქტურის შესწავლის მთელი ცდა იმთავითვე ბრკოლდება. და ასეთ შემთხვევაში პრიმიტიული კოლექტივი წარმოჩინდება თავისთვის დამახასიათებელი სტრუქტურის — და წინააღმდეგობების — გარეშე. იგი წარმოადგენს იგივე ჩვენს საზოგადოებას, ოღონდ გარკვეული კომპონენტების გამოკლებით.

ორი მაგალითი დაგვეხმარება ამ აზრის განსამტკიცებლად. ავიღოთ ბალონდა, კონგოში მცხოვრები ლუნდა ბანტუ ხალხთაგან ერთ-ერთი. მარდოკი აფრიკელ ხალხზე შედგენილ სახელმძღვანელოში წერს, რომ „ამ საზოგადოებაში პოლიტიკური ძალაუფლება უპყრიათ მეთაურს და გვარის საბჭოს ან ოჯახების წინამძღოლებს — ტომის ქვეჯგუფების ან რაიონების ლიდერებს, რომელთაც მნიშვნელოვანი რიტუალური ფუნქციები აქვთ“ (1959: 286). ამ ლიდერებს ის თავისთავად კაცებად მიიჩნევს. მარდოკი იმასაც ამბობს, რომ თუმცა ბალონდა პატრილინეალური და პატრილოკალური ხალხია, მაგრამ მათი ქრაუ გვარის[1] ტერმინოლოგია და ზოგიერთი პრაქტიკა გვაძლევს იმის ფიქრის საფუძველს, რომ ეს ხალხი თავიდაპირველად მეზობელი ბანტუ ხალხის მსგავსად მატრილინეალური და ავუნკულოკალური[2] იყო. მარდოკი დაკვირვებული და კეთილსინდისიერი მკვლევარი იყო და დარწმუნებული ვარ, რომ მან ან მისმა ასისტენტებმა ნაშრომში მითითებული ლიტერატურა მართლაც ჩაიკითხეს. მაგრამ ის მაინც არ ახსენებს დევიდ ლივინგსტონის შეხვედრას ბალონდა ხალხთან 1857 წლის მოგზაურობის დროს. ამ დროს საზოგადოების ბელადები იყვნენ როგორც კაცები, ისე ქალები. ლივინგსტონის თხრობა 30 წლამდე ახალგაზრდა ბელადი ქალის შესახებ, რომელიც მეტად თავდაჯერებული გახლდათ როგორც მასთან, ისე ტომის ერთი ქვეჯგუფის ბელადთან, საკუთარი დედის ძმასთან ურთიერთობაში, ისეთ ნათელს ჰფენს ბევრ ჩვენთვის საინტერესო საკითხს, რომ მოკლედ აქაც მოვიყვან.

ლივინგსტონი ბალონდა ხალხის სოფელს ექვს იანვარს ეწვია. ის წარუდგინეს ბელადს. როგორც ლივინგსტონი წერს,   „კაცი და ქალი 30 ნაბიჯის დიამეტრის მქონე წრის შუაში გაფენილ ტყავზე ისხდნენ, ოდნავ შემაღლებულ ადგილას“.  კაცებმა იარაღი დაუშვეს, — აგრძელებს ლივინგსტონი, —

ეს იყო ნიამოანა, შინტეს და, მანენკოს დედა და ახალგაზრდა ბელადი ქალი. საუბარი ასე შედგა: ლივინგსტონი სათქმელს გადასცემდა თავის მოსაუბრეს, ლივინგსტონის მოსაუბრე — ნიამოანას მოსაუბრეს, რომელსაც თავის მხრივ ნიამოანას ქმართან მიჰქონდა სიტყვა, ქმარს კი — ნიამოანასთან. პასუხსაც იმავე ჯაჭვით სცემდნენ ლივინგსტონს. ლივინგსტონს სურდა მარტო წასულიყო ნიამოანას ძმის, შინტეს სანახავად, ნიამოანას კი უნდოდა მისთვის თავისი ხალხი გაეყოლებინა. საკითხი ახალგაზრდა ბელადის, მანენკოს და მისი ქმრის გამოჩენით გადაწყდა და ლივინგსტონის მხლებლად, მისი სურვილის მიუხედავად, მანენკო დაინიშნა. „რადგან მეც და ჩემს ხალხსაც გვინდოდა საყვედურის თავიდან არიდება, მაშინვე გავამზადეთ ბარგი“, — წერს იგი. მანენკო გზაზე დადგომას აყოვნებდა, რითიც ლივინგსტონმა ისარგებლა და გადაწყვიტა მის გარეშე დაძრულიყო, მაგრამ მანენკომ არ დაანება,

გზაზე ისე სწრაფად მიდიოდნენ, რომ ლივინგსტონის ხალხი ძლივს ეწეოდა. მანენკო თავს ცივი წვიმისგან არაფრით იფარავდა. ლივინგსტონს განუმარტეს, რომ „ბელადს ყოველთვის ახალგაზრდულად ჯანმრთელი იერი უნდა ჰქონდეს, სირთულეები დაუჩივლელად უნდა აიტანოს“. როცა ქვეჯგუფის ბელადამდე მიაღწიეს, ლივინგსტონმა მას ხარი მიართვა, გაბრაზებულმა მანენკომ კი ის დაისაკუთრა. ყველას გამოუცხადა, რომ ლივინგსტონი „მისი თეთრი კაცი“ იყო, თავის კაცს მისაკუთრებული ხარი დააკვლევინა  და ბიძამისს მხოლოდ ერთი ფეხი უწილადა. ლივინგსტონის თქმით, „შინტე საერთოდ არ გაუღიზიანებინა ამ შემთხვევას“, რითაც დაადასტურა, რომ მანენკო მართებულად მოიქცა (1857: 295).

აფრიკის რომელ მხარეშიც არ უნდა გადაფხიკო ეთნოისტორიული მონაცემების ზედაპირი, ყველგან აღმოაჩენ, რომ ქალებს ერთ დროს ხელთ ეპყრათ ძალაუფლება და მხოლოდ მოგვიანებით დაუკარგავთ. მაგრამ საკითხის ასე მიტოვება და იმის მტკიცება, რომ „მატრიარქატი“ საზოგადოებრივი ევოლუციის ერთი საფეხური იყო, იმ მედლის მეორე მხარეა, რომელიც კაცების ბატონობას საყოველთაოდ და სამარადჟამოდ აცხადებს. შეიძლება უკეთ ხვდებოდეს ყურს, მაგრამ სიმართლე არ არის. ეს მონაცემები სინამდვილეში იმას ავლენს, რომ გადაწყვეტილებების მიღება წინაკლასობრივ საზოგადობებში გაფანტულობით ხასიათდებოდა — ესაა გასაღები იმის გასაგებად, როგორ ფუნქციონირებდნენ ეს საზოგადოებები როგორც „კოლექტივები“. ამას კიდევ უფრო მეტ ნათელს ჰფენს მონტანაი-ნასკაპი ხალხის მაგალითი აღმოსავლეთ კანადიდან. ადრეული ნასკაპის შესახებ ცნობებმა მრავლად მოაღწია ჩვენამდე. სხვადასხვა დოკუმენტში გაფანტული ინფორმაციული მარცვლების ნაცვლად, ხელთ გვაქვს ეთნოისტორიული მონაცემები „იეზუიტთა ურთიერთობებში”, კერძოდ იმ წერილებში, რომლებსაც მამა პოლ ლე ჟონი სწერდა თავის ზემდგომებს საფრანგეთში 1630-იან წლებში (Twaites 1906).

სხვაგან უფრო ფართოდ მიწერია ნასკაპის შესახებ, ბეწვით ვაჭრობისა და ერთიან კოლექტივზე მისი გავლენის, ინდივიდუალური მახეების ზოლების გაჩენის — რომელთაც შეცდომით კერძო სანადირო ტერიტორიებს უწოდებდნენ, — და ქალების მდგომარეობის ცვლილების შესახებ (Leacock 1954). ადრეულ მონაცემებში ხაზგასმული ნასკაპი საზოგადოების უფრო მეტად მატრილოკალურ ხასიათი და ქალების ხელთ არსებული მნიშვნელოვანი „ძალაუფლება“. მეოცე საუკუნის ეთნოგრაფები კი, ამის საპირისპიროდ, მიუთითებენ მამაკაცების “ძალაუფლებაზე“  და თავისუფალ სტრუქტურაზე, რომელიც უფრო მეტად ხასიათდება პატრილოკალურობით (Leacock 1955). თუმცა როგორც ადრეულ, ისე მოგვიანო ჩანაწერებში, აღნიშნულია, რომ ეს საზოგადოება შედარებით მოქნილია და არაა დამძიმებული ფორმალური სტრუქტურით. სწორედ ამ მოქნილობის წყალობით იყო, რომ სოციალური პრაქტიკა ისეთი წინააღმდეგობის გარეშე შეიცვალა, როგორიც, მაგალითად, სამხრეთ-დასავლეთით მცხოვრებმა პუებლო ინდიელებმა გამოიჩინეს თავიანთი წეს-ჩვეულებების დასაცავად. მეოცე საუკუნის დასაწყისში მომუშავე ეთნოგრაფების თვალში ინდიელები, რომლებიც ხან სად ბანაკდებოდნენ და ხან — სად, თითქმის მხოლოდ საკუთარ ენაზე საუბრობდნენ, ტრადიციული მოკასინებით იმოსებოდნენ, მონადირებულ ცხოველს მთელ ჯგუფში ინაწილებდნენ  და რომელთაც ჯერ კიდევ ახსოვდათ ლითონის იარაღამდელი ძველი ტექნოლოგია, დიდ ცვლილებებს არ ავლენდნენ კოლუმბამდელ პერიოდთან შედარებით. სინამდვილეში კი იმ მრავალოჯახოვანი ჯგუფების ეკონომიკური საფუძველი, რომლებიც კოლექტიურად ცხოვრობდნენ და პარალელურ ჯგუფებთან არსებულ კავშირს საჭიროების შემთხვევაში ააქტიურებდნენ, ბეწვით ვაჭრობამ სრულიად მოსპო. თახვი და სხვა ბეწვიანი ცხოველები, რომლებსაც ერთ დროს უმალვე მოიხმარდნენ — ხორცს ჭამდნენ და ბეწვს იყენებდნენ, შესანახ საქონლად გადაიქცა. მათ უკვე ინდივიდუალურად „ფლობდნენ“, სანამ არ გადაცვლიდნენ სხვა რომელიმე საქონელზე, რომელზეც ინდიელები სულ და უფრო მეტად ხდებოდნენ დამოკიდებულნი. ის პროცესი, რომელმაც სახმარი ღირებულების მქონე პროდუქტი საცვლელი ღირებულების მქონე საქონლად გარდაქმნა, მეოცე საუკუნისთვის მართალია უკვე დასრულებული იყო ვაჭრობის ძველ ცენტრებში, მაგრამ ჯერ კიდევ გრძელდებოდა პერიფერიულ ტერიტორიებზე. ამან კი შესაძლებლობა მომცა, რომ გარდაქმნის კონტურების რეკონსტრუქცია მომეხდინა საველე სამუშაოებით, რომელთა ათვლის წერტილიც მე-17 საუკუნის იეზუიტთა ჩანაწერები გახდა.

1630 წელს ნასკაპი საზოგადოების ინდივიდები ავტონომიურნი იყვნენ. ინდივიდები იღებდნენ გადაწყვეტილებას და მათზე პასუხისმგებლობასაც კისრულობდნენ. ჯგუფურ გადაწყვეტილებამდე კი კონსენსუსით მიდიოდნენ. ჯგუფს ერთიან მთელად აქცევდა მისი წევრების არსებითი და პირდაპირი დამოკიდებულება ერთიმეორეზე. ასეთი ურთიერთკავშირი, ერთი მხრივ, საჭიროებდა ინდივიდთა ავტონომიას და, მეორე მხრივ, სიცოცხლისუნარიან სისტემად აქცევდა ჯგუფს — ერთი მეორეზე სრული დამოკიდებულება ჯგუფის წევრთა ავტონომიისგან არ განიყოფოდა.  „იეზუიტთა ურთიერთობები“ აღწერს, როგორ არის გადაჯაჭვულ ჯგუფური სოლიდარობის ეთიკა ნასკაპი ხალხის ხასიათში ინდივიდუალურ ავტონომიასთან. ფასდებოდა გულუხვობა, ურთიერთდახმარება, მოთმინება, კარგი იუმორი და საკუთარი ნების სხვისთვის თავზე მოხვევისგან თავის შეკავება. ეს ეთიკური ნორმები საზოგადოებაში მტკიცდებოდა ოხუნჯობითა და მასხრად აგდებით, რაც ხშირად უხამს ფორმასაც იღებდა. გაკილვის უკან კი იმის შიში იმალებოდა, რომ უსამართლობის გამო ჯგუფს თავს რისხვა არ დასტეხოდა და შიმშილი არ დამდგარიყო, ისეთი დიდი შიმშილი, რომელიც ცალკეულ მონადირეებს აიძულებდა, სულაც დაეტოვებინათ ჯგუფი, ეგებ მარტოებს მაინც ეშველათ თავისი თავისთვის. ამ შიშის ფსიქოლოგიური გამოხატულება იყო კანიბალი ურჩხული, ვიტიგო და კანიბალისტური ფსიქოზი…

ჯგუფის წარმომადგენლები ან შუამავლები იყვნენ „საგამორები“ ანუ „მეთაური“ რომელთაც არავითარი ფორმალური ძალაუფლება არ გააჩნდათ. „ასჯერ მაინც მისაყვედურეს იმის გამო, რომ ჩვენი კაპიტნების შიში გვქონდა, როცა თავად გამუდმებით აბუჩად იგდებდნენ თავიანთ მეთაურებს“, — ჩივის ლე ჟონი (Twaites 1906: 11: 243). „ატანა არა აქვთ ისეთი ადამიანის, ვისაც სხვებზე უნდა გავლენის მოხდენა; მათთვის ყველაზე დიდი ღირსებაა ერთგვარი თვინიერება და აპათია“ (16: 165). შამანები ხშირად დიდი პირადი გავლენით სარგებლობდნენ და იმ პერიოდში შამანი ხდებოდა როგორც კაცი, ისე ქალი. ახლა ასე აღარაა. „იეზუიტთა ურთიერთობებში“ მოთხრობილია ერთი ამბავი ქალი შამანისა, რომელმაც მამაკაცს წაართვა ადგილი მას შემდეგ, რაც უკანასკნელმა ხმა ვერ  მიაწვდინა ღმერთებს. შამანმა ქალმა ააზანზარა სახლები, „ისე ხმამაღლა მღეროდა და ყვიროდა, რომ ეშმაკი გამოიწვია“, შემდეგ კი ხალხს იროკეზების წინააღმდეგ გალაშქრებისკენ მოუწოდა.  ამის შემყურემ, იეზუიუტმა მამამ რომ გამოთქვა საყვედური, „შამანმა დანა შემართა და მოკვლით დაემუქრა“ (9: 113-117).

პირადად მეც მირწმუნია იმ მაცდური აზრის, რომ ქალები „ბუნებრივად“ არიან მიდრეკილნი მშვიდობის დამყარებისკენ. ამ როლს ისინი მრავალ საზოგადოებაში ასრულებენ. მაგრამ ნასკაპი ქალები იროკეზი ტყვეების ხანგრძლივ წამებაში კაცებზე მეტი გააფთრებით მონაწილეობდნენ, რისხვით სავსენი იმის გამო, რომ მტერმა მათთვის ძვირფასი ადამიანები დახოცა. რაც შეეხება ქალების ქმრისადმი „მორჩილებას“, „იეზუიტთა ურთიერთობები“ სავსეა ამ საკითხთან დაკავშირებული მაგალითებით — ქალები გარბოდნენ იეზუიტთა მიერ მოქცეული ქმრებისგან, რომლებიც დაუმორჩილებლობისთვის დასჯით ემუქრებოდნენ.

ნაწილი 2 - https://bit.ly/3OMixfO

[1] ანთროპოლოგმა ლიუის ჰენრი მორგანმა ერთმანეთისგან გამოყო 6 ძირითადი ნათესაობის სისტემა: ესკიმო, ჰავაური, იროკეზები, ქრაუ, ომაჰა და სუდანური (მთარგმნ.).

[2] აღნიშნავს ნათესაობის ისეთი სისტემის მქონე საზოგადოებას, სადაც მამაკაცები დედის უფროს ძმასთან ცხოვრობენ, თავიანთ ოჯახებსაც მის ფართო ოჯახში აფუძნებენ. ამრიგად დედის მხრიდან ბიძა არის ფართო ოჯახის ბირთვი (მთარგმნ.).