საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტმა კობა გვენეტაძემ საკუთარ Facebook-ზე ლარის გაცვლითი კურსის შესახებ სტატუსი გამოაქვეყნა. გვენეტაძე გაცვლითი კურსის "ზედმეტად" გაუფასურების ანუ Overshooting-ის მოვლენის შესახებ წერს, რომელსაც მისი განმარტებით, საქართველოს სავალუტო ბაზარზე აქვს ადგილი.
"ვალუტის კურსის ე.წ. overshooting-ის შემთხვევები, რომელიც საქართველოს სავალუტო ბაზარსაც ახასიათებს, ახალი ფენომენი არ არის - ის ჯერ კიდევ 1970-იან წლებში აღწერა ცნობილმა ეკონომისტმა რუდიგერ დორნბუშმა. მანვე შექმნა ამ ფენომენის თეორიული მოდელიც. ამ პოსტში მოდელის მოკლე რეზიუმეს გთავაზობთ, რომელიც მონეტარულ პოლიტიკითა და, ზოგადად, ეკონომიკით დაინტერესებული მკითხველისთვის უთუოდ საინტერესო იქნება.
მას ასე, სავალუტო ბაზარზე “overshooting“-ის ფენომენი პირველად გასული საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი ეკონომისტის, რუდიგერ დორნბუშის მიერ იქნა შესწავლილი. ამ ნაშრომში ნათლად ჩანს, რომ გაცვლითი კურსის ნორმაზე მეტად დროებითი გაუფასურების მიზეზი საკამოდ მარტივია: ფინანსური ბაზარი და რეალური ეკონომიკა ფასების კორექტირების (adjustment) სხვადასხვა სიჩქარით ხასიათდება. კერძოდ, მაშინ, როდესაც რეალურ ეკონომიკაში ფასების სიხისტის გამო, პროდუქტების ფასების კორექტირება ნელი ტემპით მიმდინარეობს, ფინანსურ ბაზრებზე გრძელვადიანი წონასწორობა უფრო სწრაფად მიიღწევა. მონაცემთა ანალიზი ცხადყოფს, რომ განვითარებულ სავალუტო ბაზრებზე ახალ ინფორმაციაზე კურსის რეაგირებას რამდენიმე წუთი ჭირდება, ხოლო ფასებს კი - რამდენიმე თვე. ნელა კორექტირებად რეალურ და ჰიპერაქტიური ფინანსური ბაზრების პირობებში, გაცვლითი კურსის “overshooting“-ი სავალუტო ბაზრის დამახასიათებელი ქცევაა.
კერძოდ, ნაშრომში დორნბუში მაგალითისთვის განიხილავს მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთის შემცირების გავლენას, რომელიც გრძელვადიან პერიოდში გაცვლითი კურსის გაუფასურებასა და ფასების დონის ზრდას თანაბრად იწვევს. მაგრამ ამ ორი მაჩვენებლის დინამიკა მოკლევადიანი პერიოდიდან გრძელვადიან წონასწორობამდე სხვადასხვაა. კერძოდ, გაცვლითი კურსი მყისიერად უფასურდება, ხოლო ფასები მოკლევადიან პერიოდში არ იცვლება.
ამასთან, ხისტი ფასების პირობებში შემცირებული საპროცენტო განაკვეთები ჭარბ ერთობლივ მოთხოვნას აჩენს, ხოლო მას შემდეგ, რაც ჭარბი მოთხოვნის შედეგად გრძელვადიან პერიოდში (ფასები და) საპროცენტო განაკვეთები ზრდას დაიწყებს, ნომინალური გაცვლითი კურსი უნდა გამყარდეს (როგორც საპროცენტო განაკვეთების ზრდაზე რეაგირება), მაგრამ როგორ უნდა მოხდეს ამ დროს ნომინალური გაცვლითი კურსის გამყარება მაშინ, როდესაც გრძელვადიან პერიოდში ის გაუფასურებული უნდა დარჩეს? ამის ერთადერთი ახსნაა ის, რომ ის თავდაპირველი გაუფასურება უნდა ყოფილიყო „ზედმეტი“ თავის საშუალოვადიან დონესთან შედარებით. შედეგად, დროთა განმავლობაში, თავდაპირველად შემცირებული საპროცენტო განაკვეთების კვლავ ზრდა სწორედ ამ ზედმეტ გაუფასურებას აღმოფხვრის - ანუ მოკლევადიან პერიოდში ხდება გაცვლითი კურსის “overshooting“-ი (რაც იგივე „დროებითი ზედმეტი გაუფასურების“ სინონიმია).
სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ზემოთ განხილულ მაგალითში გაცვლითი კურსის მოკლევადიან პერიოდში გაუფასურებას ორი მიზეზი აქვს: 1) გრძელვადიანი წონასწორობის ასახვა და 2) შემცირებულ საპროცენტო განაკვეთებზე რეაგირება. დროთა განმავლობაში მე-2 მიზეზი აღმოიფხვრება (როდესაც საპროცენტო განაკვეთები კვლავ იზრდება), რის შედეგადაც, გაცვლითი კურსი ზედმეტად გაუფასურებული ნიშნულიდან ნაწილობრივ კვლავ გამყარდება იმდენად, რომ საბოლოოდ ის მხოლოდ პირველ მიზეზს (ახალ გრძელვადიან წონასწორობას) ასახავდეს.
იმავე ლოგიკით აიხსნება გაცვლითი კურსის overshooting რაიმე საგარეო შოკის დროსაც, როდესაც ბაზარზე ჩნდება გაცვლითი კურსის გაუფასურების მოლოდინი და შედეგად იზრდება რისკ პრემია; ამ უკანასკნელს სწორედ საპროცენტო განაკვეთების ზრდა აკომპენსირებს. თუკი აღმოჩნდება, რომ საპროცენტო განაკვეთების ზრდა გაზრდილ რისკ პრემიას ვეღარ აბალანსებს, ლარის აქტივების მფლობელები ეცდებიან უცხოურ ვალუტაზე გადასვლას, რაც გაცვლით კურსს გააუფასურებს. კურსის გაუფასურება გაგრძელდება მანამ, სანამ ბაზარი არ ჩათვლის, რომ ეს გაუფასურება არის „დროებით ზედმეტი“ ზემოთ განხილული მექანიზმის გამო, რის შედეგადაც რისკ პრემია კვლავ მოიკლებს (ან სანამ საპროცენტო განაკვეთები არ გაიზრდება). აქაც, მოკლევადიან პერიოდში გაცვლითი კურსის გაუფასურებას ორი მიზეზი აქვს: 1) გრძელვადიანი ფუნდამენტური ფაქტორების ასახვა და 2) გაურკვევლობის (რისკ პრემიის) ზრდა. დროთა განმავლობაში ბაზარი გრძელვადიანი წონასწორობის ახალ წერტილს იპოვის; შედეად, გაურკვევლობა (რისკ პრემია) კვლავ შემცირდება, რაც ნიშნავს, რომ გაუფასურების ის „ზედმეტი“ ნაწილი, რომელიც ამ მიზეზით იყო გამოწვეული, აღმოიფხვრება. ასეთ ვითარებაში ცენტრალური ბანკის ჩარევა კონტრპროდუქტიულია, რადგან თუ ბაზარზე არსებობს კურსის გაუფასურების მოლოდინი და ცენტრალური ბანკი ამ გაუფასურებას ინტერვენციით აჩერებს, ეს უცხოურ ვალუტაზე დამატებით სპეკულაციურ მოთხოვნას აჩენს და, საბოლოოდ, კურსის უფრო დიდ გაუფასურებას მივიღებთ. მეორე მხრივ, როდესაც ცენტრალური ბანკი სრულად ბაზარს მიანდობს ფასწარმოქმნას, საბოლოო გაუფასურება უფრო ნაკლებია, ხოლო დროებით (რამდენიმე საათით თუ დღით) „ზედმეტად“ გაუფასურებულ კურსს რეალურ ეკონომიკაზე გავლენა არ აქვს.
ილუსტრაციისთვის, თანდართულ გრაფიკზე წერტილი A საწყისი, შოკამდელი, მდგომარეობაა; წერტილი B მოკლევადიანი overshooting-ი; წერტილი C გრძელვადიანი, შოკის შემდგომი, წონასწორობა. X-ღერძზე დატანილია გაცვლითი კურსია, Y-ღერძზე - ფასების დონე. გრაფიკი აღებულია თავად დორნბუშის 1976 წლის სტატიიდან, "- წერს გვენეტაძე.