რელიგია და პატიება

პატიების ცნება უპირველესად რელიგიაში უნდა ვეძებოთ, სადაც მას უდიდესი მორალური დატვირთვა აქვს. მსოფლიო რელიგიები, როგორებიცაა ბუდიზმი, ინდუიზმი, იუდაიზმი, ქრისტიანობა, და ისლამი, პატიებას ერთ-ერთ ცენტრალურ როლს ანიჭებენ. მაგალითისთვის, იუდაიზმში, ღმერთისთვის მიმტევებლობის ნიშან-თვისება ერთგვარი რელიგიური ინოვაცია იყო, რამაც ეს რელიგია დანარჩენებისგან გამოარჩია. უფალი ადამიანებს მონანიების საფუძველზე მიუტევებს, ეს კი ებრაული სულიერი ცხოვრების ქვაკუთხედი გახდა.

არსებითი განსხვავება შეინიშნება იუდაიზმსა და ქრისტიანობას შორის, რაც იმაში გამოიხატება, რომ ქრისტიანულ მრწამსში ადამიანების ურთიერთპატიება უფრო მეტად ღირებულია, ვიდრე იუდაიზმში. ახალ აღთქმაში ქრისტე ხაზგასმით მოუწოდებს მრევლს, მიუტევონ ერთმანეთს. თუმცა განსხვავებული ხარისხითაა მისი მნიშვნელობა წარმოდგენილი ამ რელიგიებში, ყველა მათგანში წახალისებულია პატიების პრაქტიკა და იგი მნიშვნელოვან ღირებულებას წარმოადგენს თითოეულისათვის. საუკუნეების განმავლობაში პატიებით მხოლოდ თეოლოგები და ფილოსოფოსები ინტერესდებოდნენ, თუმცა ბოლო რამდენიმე დეკადის განმავლობაში, პოზიტიური ფსიქოლოგიის განვითარებასთან ერთად, პატიების შესახებ სამეცნიერო კვლევების რაოდენობა საგრძნობლადაა გაზრდილი. ამ კვლევებზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ პატიება უამრავი სიკეთის მომტანია, მათ შორის მენტალურ ჯანმრთელობასა და სოციალურ ურთიერთობებთან დაკავშირებით. თუ მის რელიგიურ საფუძვლებს გავითვალისწინებთ, ასევე შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ დღევანდელ სამყაროში, სადაც ეკონომიკურ განვითარებასთან ერთად საგრძნობლად იკლებს ღმერთის რწმენა საზოგადოებაში, მყარი კორელაციაა მოსალოდნელი თეისტებსა და მიმტევებლებს შორის, განსხვავებით ათეისტებისაგან. არათუ მხოლოდ კორელაცია, ზოგიერთი ფსიქოლოგი რელიგიას იმ ერთ-ერთ ფაქტორად განიხილავს, რომელიც ხელს უწყობს პატიებას, მისი პრედიქტორია.

პატიებაზე საუბრისას აუცილებელია გავარჩიოთ პატიება, როგორც ნიშან-თვისება (trait), რომელსაც “მიმტევებლობად” (forgivingness) მოვიხსენიებთ, და პატიება, როგორც მდგომარეობა (state). მიმტევებლობის, ანუ პატიების, როგორც ნიშნის, მაგალითია ერთ-ერთი ადრეული, 1973 წლის როკიჩის კვლევა, სადაც შედეგებმა აჩვენა, რომ კვლევის მონაწილეები, რომლებიც ხშირად დადიოდნენ ეკლესიაში, თავს რელიგიურად აღიქვამდნენ და გააჩნდათ რელიგიური ჩართულობის ინტრინსიკული და ექსტრინსიკული მოტივაცია, პატიებას თავიანთ პირად ღირებულებებს შორის უფრო მაღალ პრიორიტეტს ანიჭებდნენ მათგან განსხვავებით, ვინც დაბალი შედეგი აჩვენა ზემოთხსენებულ რელიგიურ ინდიკატორებზე. ორი დეკადის შემდეგ, 1991 წელს, პოლომამ და გალუპმა დადებითი კორელაცია ოპოვეს რელიგიაში ჩართულობასა და ადამიანთა ტენდენციას შორის, ეპატიებინათ მათთვის, ვინც ოდესმე მათ ზიანი მიაყენა. ამავე პერიოდში, 1993 წელს გორსუჩმა და ჰაომ აღმოაჩინეს, რომ არარელიგიურებთან შედარებით, რელიგიურობის მაღალი მაჩვენებლის მქონე მონაწილეებს პატიების უფრო მაღალი მოტივაცია ჰქონდათ, უფრო მეტად ცდილობდნენ ეპატიებინათ და არ გამოხატავდნენ დამნაშავის მიმართ შურისძიებასა და წყენას. იგივე შედეგები ადრეული 2000-იანი წლების კვლევებშიც მოიპოვება (Bono, 2002; Mauger, Saxon, Hamill, & Pannell, 1996; Mullet et al., 2003). როგორც ჩანს, ნამდვილად შეგვიძლია დადებითი კორელაცის პოვნა რელიგიურობასა და მიმტევებლურ ნიშან-თვისებას შორის, რასაც ბოლო 50 წლის მეცნიერული კვლევები ცხადად ადასტურებს. ამის მიუხედავად, გვაქვს საწინააღმდეგოს დამადასტურებელი კვლევებიც. მაკკალაჰი ახსენებს რელიგიისა და პატიების უთანხმოებას (Religion-Forgiveness Discrepancy) და მიიჩნევს, რომ “რელიგიური ადამიანები დაბეჯითებით თვლიან, რომ ისინი მიმტევებლები უნდა იყვნენ. თუმცა, კერძო შემთხვევების დროს, რელიგიური ჩართულობა მხოლოდ მცირედით თუ განსაზღვრავს, აპატიებს თუ არა პიროვნება დამნაშავეს.” სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რელიგიურობა განსაზღვრავს ადამიანის თვით-აღქმას, როგორც მიმტევებლად, მაგრამ იგი ვერ გამოდგება პატიების ქცევის ძლიერ პრედიქტორად კერძო შემთხვევებში. ამ არგუმენტის გასაბათილებლად, თსანგი (Tsang et al, 2005) აღნიშნავს, რომ შესაძლოა ეს შეუსაბამობა იმით იყოს გამოწვეული, რომ ერთჯერადი ქცევის განსაზღვრა ვერ გვაძლევს მყარ მტკიცებულებას პიროვნების დისპოზიციურ ნიშნებზე დასკვნების გამოტანისა.

გარდა მიმტევებლობისა, მეცნიერები დღეს აქტიურად იკვლევენ პატიებასა და რელიგიას შორის კავშირს უფრო ფლუიდურ, კონტექსტუალურ ფარგლებში. როგორც ვნახეთ, რელიგიურ ჩართულობასა და პატიების დისპოზიციურ მაჩვენებელს შორის ერთგვარი ძლიერი, პოზიტიური დამოკიდებულება შეინიშნება. ამის საპირისპიროდ, კვლევებით დგინდება, რომ რელიგიური ჩართულობის დამოკიდებულება ცალკეულ დანაშაულთან (რაშიც იგულისხმება ინდივიდთა პატიების მაჩვენებელი ცალკეული შეურაცხმყოფელისა და ცალკეული დანაშაულის შემთხვევაში) საკმაოდ უმნიშვნელოა. ენრაითის პატიების კითხვარი (Enright Forgiveness Inventory - EFI) სწორედ ცალკეულ დანაშაულზე მორგებული (transgression-specific) საზომის მაგალითს წარმოადგენს. იგი 60 პუნქტიანი თვითანგარიშის საზომია, სადაც დაზარალებული უთითებს, რამდენად განიცდის ან გამოხატავს პოზიტიურ და ნეგატიურ აფექტს, პოზიტიურ და ნეგატიურ კოგნიციებს და პოზიტიურ და ნეგატიურ ქცევას იმ ადამიანის მიმართ, რომელმაც შეურაცხყოფა მიაყენა წარსულში. სუბკოვიაკმა და სხვებმა (Subkoviak et al. 1995), EFI-ის გამოყენებით მცირე კორელაცია დაადგინეს (r = .09) მონაწილეთა თვით შეფასებულ რელიგიურობასა და დამნაშავის მიმართ პატიებას შორის. ისინი მივიდნენ დასკვნამდე, რომ მონაწილეებს, რომლებიც რომელიმე რელიგიის წარმომადგენლები იყვნენ, მცირედით უფრო მაღალი მაჩვენებელი ჰქონდათ EFI-ის სკალაზე დანარჩენებთან შედარებით. აგრეთვე არამყარი შედეგები აჩვენა რაკლიმ (Rackley, 1993) სადაც 170 დაქორწინებულ ინდივიდთთა შორის პატიების მაჩვენებელი (EFI-ით გაზომილი) მყარ კორელაციაში არ მოვიდა რელიგიურ ჩართულობასთან. მიუხედავად იმისა, რომ ეს კვლევები ცხადჰყოფს ცალკეულ დამნაშავეთა პატიების გარკვეულ კავშირს რელიგიასთან, აშკარაა, რომ ეს კავშირი გაცილებით სუსტია, ვიდრე ზოგად, მიმტევებლობის შემთხვევაში. როგორც ვხედავთ, რელიგია ხშირად გვევლინება პატიების ქცევის განხორციელების ერთ-ერთი მოტივატორად, რისი საფუძველიც მსოფლიო რელიგიების იდეოლოგიიდან, მორალიდან მომდინარეობს. ეს რელიგიები ადამიანებს შენდობისაკენ მოუწოდებენ და მიმტევებლობა უზენაესი ძალის, ღმერთის დამახასიათებელ ნიშან თვისებასაც წარმოადგენს. ამის მიუხედავად, რელიგიის გავლენა მიტევებაზე ცალსახად არ იკვეთება მეცნიერულ კვლევებში. ზემოთ მოყვანილ კვლევებზე დაყრდნობით, აუცილებელია ერთმანეთისაგან განვასხვავოთ მიმტევებლობა, როგორც დისპოზიციური ნიშან-თვისება და კონტექსტზე, მდგომარეობით პროვოცირებული მიტევების ქცევა. ამ უკანასკნელზე უფრო მცირე მასშტაბის გავლენა იგრძნობა რელიგიისა, ვიდრე მიმტევებლურ ნიშან-თვისებაზე. არსებითად მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ მოხსენიებული საზომების სირთულეებიც. “რამდენად უტყუარ შედეგებს იძლევა პატიების, როგორ ნიშან-თვისების კითხვარები და შეგვიძლია თუ არა ისინი ქცევის პრედიქტორად გამოვიყენოთ?”; და “არის თუ არა ფლუიდური, კონტექსტუალური პატიების კითხვარებიდან მიღებული დაბალი მაჩვენებელი გაუთვალისწინებელი ცვლადების ზეგავლენის შედეგი?” - არის კითხვები, რომლებიც პასუხის გაცემას საჭიროებს.

დასკვნის სახით, დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ, თუმცა მეცნიერული კვლევების შედეგად ცხადად ჩანს კავშირი რელიგიასა და პატიებას შორის, ეს კავშირი რიგ შემთხვევებში არამყარია. ეჭვგარეშეა, რელიგია გავლენას ახდენს ადამიანთა თვით-აღქმაზე, არიან თუ არა ისინი მიმტევებლები, მაგრამ ეს ცალსახად არ გულისხმობს ცალკეულ შემთხვევებში მიტევების ქცევაში გამოვლინებას. გამოყენებული ლიტერატურა Barber, N. (2011). A Cross-National Test of the Uncertainty Hypothesis of Religious Belief. Cross-Cultural Research, 45(3), 318–333. doi:10.1177/1069397111402465 Bono, Giacomo & McCullough, M.E.. (2004). Religion, forgiveness, and adjustment in older adults. Religious influences on health and well-being in the elderly. 163-186. Davis, D. E., Worthington, E. L., Hook, J. N., & Hill, P. C. (2013). Research on religion/spirituality and forgiveness: A meta-analytic review. Psychology of Religion and Spirituality, 5(4), 233–241. doi:10.1037/a0033637 Hui, E. K. P., Watkins, D., Wong, T. N. Y., & Sun, R. C. F. (2006). Religion and Forgiveness from a Hong Kong Chinese Perspective. Pastoral Psychology, 55(2), 183–195. doi:10.1007/s11089-006-0017-2 McCullough, M. E., & Worthington, Jr., E. L. (1999). Religion and the Forgiving Personality. Journal of Personality, 67(6), 1141–1164. doi:10.1111/1467-6494.00085 Paloutzian, R. F., & Park, C. L. (Eds.). (2005). Handbook of the psychology of religion and spirituality. New York, NY, US: Guilford Press Rye, M. S. (2005). The religious path toward forgiveness. Mental Health, Religion & Culture, 8(3), 205–215. doi:10.1080/13694670500138882 Sanderson, S. K. (2008). Adaptation, evolution, and religion. Religion, 38(2), 141–156. doi:10.1016/j.religion.2008.01.003 Tsang, J.-A., McCullough, M. E., & Hoyt, W. T. (2005). Psychometric and Rationalization Accounts of the Religion-Forgiveness Discrepancy. Journal of Social Issues, 61(4), 785–805. doi:10.1111/j.1540-4560.2005.00432.x Zuckerman, Phil. (2019). Atheism: Contemporary Rates and Patterns1