ფშავის ხატობები – რწმენის, ტრადიციისა და სიწმინდის გზა
ფშავი — მცხეთა-მთიანეთის უძველესი კუთხე, მოქცეული მდინარეებს შორის, იქ, სადაც სიწყნარე და სიმძაფრე თანაარსებობს. ფშავში დღესაც შენარჩუნებულია ძველთაძველი სარწმუნოებრივი ტრადიციები, რომელთაგან ერთ-ერთი უმთავრესია ხატობები.
ფშავის ხატობები უძველესი და განსაკუთრებული რელიგიურ-კულტურული ტრადიციაა, რომელიც დღემდე ძალზედ დიდ მნიშვნელობას ატარებს ფშავშიც და ზოგადად მთიან საქართველოში.
ხატობები მხოლოდ რელიგიური დღესასწაული არაა — ესაა კულტურის, მემკვიდრეობისა და კოლექტიური იდენტობის მკაფიო გამოხატულება, სადაც ერთდროულად ცოცხლობს წარმართული წარმოშობა, ქრისტიანული ტრადიცია და თანამედროვე ფშაველების ყოფა.
ფშავის ხატობები წარმოადგენს მთის ქართული ტრადიციული რელიგიის გამოვლინებას, რომელიც ქრისტიანობასთან სინქრონულადაა შერწყმული. ეს არის წმინდანთა ან ღვთაებათა პატივსაცემად გამართული დღესასწაულები, რომელთა დროსაც ადგილობრივი თემები შეიკრიბებიან ხატზე (ანუ სალოცავ ადგილას).
„წყალობა ხატისათ“ — ასე მიმართავენ ერთმანეთს ფშავში ხატობაზე წასვლისას. ეს მოწვევაა და ასევე კურთხევა. ეს სიტყვები გზას უხსნის მთაში ასულ ადამიანს, უხმობს მას რწმენის, მეხსიერებისა და ერთობისკენ.
ფშავში ხატების დიდი ნაწილი სათავეს იღებს ანტიკურ წარმართობიდან. დღეს ისინი ქრისტიანული სახელებითა და ხატებით გვევლინებიან, თუმცა მათი ფუნქცია და ხალხში გაღრმავებული წარსული სიმბოლიკა ხშირად სცდება ეკლესიის დოგმებს.
ხატი ფშავში არ არის სტატიკური ხის, ქვის ან ლითონის გამოსახულება. იგი ცოცხალი არსებაა, რომელიც ერთდროულად მფარველია, მსაჯულია და მრჩეველი. ხატი შეიძლება იყოს მთაც, წყაროც, ხეც და ცეცხლიც, და ყველა ამ ფორმაში იგი თანაარსებობს ადამიანთან რწმენის განუყოფელ კავშირში.
ლაშარის ხატი, ილიას ხატი, გიორგობა, თამარობა — ესენი მხოლოდ სახელებია, უკან კი იმალება უძველესი თაყვანისცემის ფორმები, რომლებიც თავს იყრიან ფშავში ქრისტიანობისა და ეთნიკური იდენტობის საოცარ შერწყმაში.
ხატზე ასვლა არ არის მხოლოდ ფიზიკური გადაადგილება. ფშაველი ჯერ განიწმინდება, შემდეგ აღიარებს და მხოლოდ ამის შემდეგ განაგრძობს გზას. ხატზე არ ადის წყენით, შურისძიებით ან ბოღმით სავსე ადამიანი — ხატს გულწრფელი და მშვიდი გული უნდა.ხატზე ასვლის წინ ხშირად მარხულობენ, სუფთავდებიან, ტოვებენ ყველანაირ ცუდს და ცდილობენ, რომ გზა მყუდროებით გაიარონ. ასვლისას საუბარიც კი განსაკუთრებულია — ხმამაღალი სიცილი და უხამსობა აკრძალულია. ხატის სიახლოვეს ყველა სიტყვა წონის და პასუხისმგებლობის მატარებელია.
მოწესრიგებულად გამოწყობილნი, კაცები ასრულებენ ლოცვებს, მსხვერპლს სწირავენ და წმინდა სიმბოლოებს ესწრაფვიან. ქალები, რომლებიც უშუალოდ არ ადიან ხატში (ეს არ არის დისკრიმინაცია თანამედროვე გაგებით, არამედ მყარად დამკვიდრებული რელიგიური წესია), შინიდან ადევნებენ თვალს პროცესს, ლუდს ხარშავენ და თავიანთ ლოცვას ავრცელებენ.
ფშავში ხატი თემის ნაწილია. იგი არ დგას თემის ზემოთ, არამედ არის თავად თემის ღერძი. ხატთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები თემური თანხმობით მიიღება, ხოლო ხატისმჭერად არჩევა დიდი პატივი და პასუხისმგებლობაა.
ხატს ყველა ოჯახი გარკვეული შესაწირავით ეწვევა. ზოგს თან ხბო მოჰყავს, ზოგს — ლუდი, ზოგს კი უბრალოდ ლოცვა და მადლობა. მთავარია სურვილი, რომ ხატმა ოჯახი დაიცვას, ნათესავი დალოცოს, და სოფელს წყალი და ნათელი არ მოაკლოს.
თემის ერთობა ხატზე განსაკუთრებით ჩანს: აქ ერთდროულად მოდიან შერიგებულებიც და განაწყენებულებიც — ხატის წინაშე ყველანი ტოლი ვართ.
ხატობის შემდგომი დრო სავსეა კულტურული რიტუალებით. ერთ-ერთი უძველესი და გამორჩეულია – ცეკვა-ლოცვა, რომელიც სიმშვიდესა და რიტმში გადადის.
ფშავური სიმღერები, რომლებსაც ხშირად მღერიან, არა მარტო მუსიკალური, არამედ სიტყვიერი ლოცვებია. ისინი იმეორებენ სახელებს, იმედებს, მადლობებს და ზოგჯერ – მოთქმასაც. მელოდია თითქმის არ იცვლება, მაგრამ ხმებში ჩნდება ტკივილი და სიხარული ერთად.
სუფრის სიტყვებიც ამავე სამყაროს ეკუთვნის. სადღეგრძელოებს წინ უკვალავთ შემდეგი სიტყვები: „ღმერთმან გვწყალოს“, „ხატმან გვიმარხოს“, „ნათელი გზანი გვატარო“. სუფრა, რომელიც ძირითადად წყლით და ლუდით ივსება, ასევე ხდება წმინდა საუბრის და მოგონების ადგილი — სადაც წინაპართა ხსენება არ წყდება.
დათა (ხატისმჭერი, 68 წლის):„ხატზე რომ ადიხარ, ეგ ზეცასთან ლაპარაკივითაა — თუ გულწრფელი არ ხარ, გზაც არ მიგიღებს.“
ნინო (მოხუცი ქალი, ლაშარას ქვედა სოფელი):„ჩემი დედამთილი მეჩხუბებოდა, ხატობის დღეს რომ ხმამაღლა ვიცინოდი. მითხრა – ‘ნუ გააღვიძებ ხატს, მას თავისი გლოვა აქვსო’.“
გივი (მომღერალი):„მარტო ლექსი არაა ლოცვა — სიმღერა უფრო ხშირად წაიღებს ზეცამდე. ხატზე მე ვმღერი და ვიცი, ღმერთს სიტყვაზე არ აქვს ყური — ხმაზე აქვს.“
ლელა (ქალი, რომელიც ხატისთვის ლუდს ხარშავს):„ლუდს რომ ვხარშავ, მიცვალებულებს ვლოცავ. ისე არაა, როგორც ქალაქშია, აქ ყველაფერი შერევით კეთდება — რწმენაც, ტკივილიც და ხატიც ერთ ქვაბში ხვდება.“
ბიძინა (ახალგაზრდა):„როცა დავდექი ხატთან და მამაჩემის ხმა გავიგონე სუფრაზე, მივხვდი, რომ სიტყვას ფასი აქვს. იქ სიცილი არავის მოსდის — მარტო შიგნით გეღიმება.“